ÖZ

Amaç

Bu araştırma Ostomi Hastasının Öz Bakımında Bakıcı Desteği İndeksi’nin Türkçe geçerlik ve güvenirliğinin incelenerek Türk toplumunda stoması olan hastaların öz bakımlarına katkı sağlayan yakınlarının değerlendirilmesi ve ölçme aracının literatüre katkı sağlaması amacıyla yapıldı.

Gereç ve Yöntem

Metodolojik tipteki bu araştırma Eylül 2020-Ocak 2021 tarihleri arasında Tekirdağ’daki bir devlet ve bir üniversite hastanesinde gerçekleştirildi. Araştırmanın örneklemini polikliniklere kontrol için başvuran kolostomi, ileostomi ve ürostomili bireylerin öz bakımlarına katkıda bulunan 223 kişi oluşturdu. Verilerin analizinde betimleyici istatistikler, dil ve içerik geçerliliği, doğrulayıcı faktör analizi (DFA), madde analizi, iç tutarlılık ve test-tekrar test yöntemleri kullanıldı.

Bulgular

İçerik Geçerlilik İndeksi 0,99 ve Cronbach alfa 0,890 idi. DFA’ya göre ölçeğin 3 alt boyutunda uyum indeksleri kabul edilebilir sınırlar içerisinde olup tüm maddeler istatistiksel olarak anlamlı bulundu. Ölçeğin orijinal versiyonunda olduğu gibi istatistiksel olarak anlamlı olmayan 18. madde analize dahil edilmedi ve ek olarak kabul edildi. Test-tekrar test ile ölçek maddeleri arasındaki korelasyon ölçeğin tamamı için 0,983, alt boyutları için ise 0,973 ile 0,987 arasında bulundu.

Sonuç

Araştırma sonunda ölçeğin Türk toplumuna uygun olduğu ve Türkçe ölçek olarak da geçerli ve güvenilir olduğu belirlendi.

GİRİŞ

Stoma, çoğunlukla kanser nedeniyle oluşturulan ve bir organı deriye bağlayan açıklıktır¹. Kolostomi, ileostomi ve ürostomi en yaygın stoma tipleridir ve bu cerrahi yolla karın duvarına tahliye sağlanır^{2, 3}.

Stoma, bireyin günlük yaşam aktivitelerini, beden imajını ve kişilerarası ilişkilerini değiştirdiği için yaşam kalitesi üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Bu etki sonucunda birey için yeni sosyal, ekonomik, duygusal ve fizyolojik öncelikler ortaya çıkabilmektedir⁴. Yapılan çalışmalar sonucunda stomalı bireylerin günlük aktivitelerinin yaklaşık 3,46 kat kısıtlandığı ve stomalı bireylerin yaklaşık %30-60’ının ameliyat sonrası stoma ve çevresinde komplikasyonlar yaşadığı bildirilmiştir. Bireylerin yaşam kalitelerini düşüren bu sorunlarla baş etmelerinde, stomaya uyum sağlamalarında ve öz bakım becerilerini kazanmalarında hemşirelerin eğitimi ve danışmanlığı önemli rol oynamaktadır⁵. Ayrıca, bireyin zorlu yeni yaşam tarzına uyum sağlamasında başta aile üyeleri olmak üzere sosyal destek kaynaklarının önemine dikkat çekilmektedir⁶.

Öz bakım hasta tarafından gerçekleştirilse de bireyler bu konuda çoğu zaman aile ve yakınlarının katkılarına ihtiyaç duymaktadır⁷. Aileler, stomalı bireylerin öz bakım becerileri konusunda tavsiyelerde bulunma, bireyin sağlık durumu ile ilgili yeni kararlar alma ve bu durumla ilgili olumsuz duygularıyla baş etmesine yardımcı olma, öz bakım becerilerini yerine getirmesine yardımcı olma ve gerektiğinde bireyin yerine bu becerileri yerine getirme konusunda aktif rol alırlar^{6, 8}. Stomalı bireylerin bakımında aktif rol oynayan aile ve yakınlarının değerlendirilmesinde geçerli ve güvenilir araçlar kullanılarak öz bakıma katkıları belirlenebilir ve gerektiğinde destekleyici eğitimler planlanabilir. Böylece stomalı bireylerin adaptasyon sürecinde ve yaşam kalitesinde olumlu etki sağlanabilir^{6, 7}.

Stomalı bireylerin bakımına katılan ve öz bakımlarına katkıda bulunan yakınlarını değerlendiren Türk toplumu için geçerli ve güvenilir Türkçe bir ölçek bulunmamaktadır. Bu çalışma sonucunda bu eksikliğin giderileceği düşünülmektedir. Metodolojik tipte planlanan bu çalışmanın amacı, “Ostomili Hastada Bakıcının Öz Bakıma Katkısı İndeksinin” Türkçe geçerlilik ve güvenilirliğini değerlendirmek ve Türk toplumunda stomalı hastaların öz bakımlarına katkıda bulunan aile ve yakınlarını değerlendirmektir.

GEREÇ VE YÖNTEM

Çalışma, ölçme aracının psikometrik değerlendirmesi amacıyla metodolojik tipte planlanmıştır.

Çalışma Eylül 2020-Ocak 2021 tarihleri arasında Tekirdağ ilinde bir devlet ve bir üniversite hastanesinin genel cerrahi, gastroenteroloji cerrahi ve üroloji polikliniklerinde gerçekleştirilmiştir. Bir ölçeğin farklı dil ve kültürlerde geçerlilik ve güvenilirliğinin değerlendirilebilmesi için örneklem büyüklüğünün ölçek madde sayısının 5-10 katı olması önerilmektedir⁹. Bu çalışmada kullanılan ölçek 22 maddeden oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemini ayaktan kontrol için başvuran kolostomi, ileostomi ve ürostomili bireylerin öz bakımına katkıda bulunan 223 kişi oluşturmuştur.

Araçlar

Veri toplama aracı olarak 11 maddelik “Ostomili Bireye Bakım Veren Bilgi Formu” ve 22 maddelik “Ostomili Hastada Bakım Verenin Öz Bakıma Katkısı İndeksi” kullanılmıştır.

Ostomili Bireye Bakım Veren Bilgi Formu, stomalı bireyin bakımına katkıda bulunan aile ve akrabaların sosyodemografik özelliklerine ilişkin sorulardan oluşmaktadır.

Villa ve ark.⁷ (2019) tarafından İngilizce olarak geliştirilen “Caregiver Contribution to Self-care in Ostomy Patient Index” ölçeği 22 madde ve 3 alt boyuttan oluşmaktadır. Ölçek maddeleri 5’li Likert tipi ile değerlendirilmektedir. İlk alt boyut 9 maddeden oluşan “Bakım Verenin Öz Bakımına Katkısı”dır. İkinci alt boyut 8 maddeden oluşan “Bakım Verenin Öz Bakım Takibine Katkısı”, üçüncü alt boyut ise 5 maddeden oluşan “Bakım Verenin Öz Bakım Yönetimine Katkısı”dır. Ölçeğin komplikasyon yaşama durumunu değerlendiren 18. maddesi düşük faktör yüküne sahip olduğu için eklenti olarak kabul edilmiştir. Ölçekten en yüksek 110 puan alınmakta ve ölçekten alınan toplam puan arttıkça öz bakımın da arttığı belirtilmektedir⁷.

Çalışma Prosedürleri

Araştırmanın örneklemini 18 yaşından büyük, stomalı (kolostomi, ileostomi veya ürostomi) bireyin bakımına destek olan, Türkçe konuşan, okuyan ve yazan, kendini ifade etmesini engelleyen bilişsel bir sorunu olmayan, ciddi bir psikiyatrik tanısı bulunmayan ve araştırmaya katılmak için yazılı onam veren bireyler oluşturmuştur. Veriler araştırmacı tarafından yüz yüze görüşme yöntemi ile her bireye yaklaşık 30 dakika süre verilerek toplanmıştır.

BULGULAR

Çalışmaya katılan bireylerin %52’si (n=116) 45-59 yaş aralığında; %64,6’sı (n=144) kadın; %74’ü (n=165) evli, %36,3’ü (n=81) ortaokul mezunu, %62,3’ü (n=139) çalışmıyor ve %77,6’sı (n=173) stomalı bir bireyle birlikte yaşıyordu ve stomaların %65’i (n=145) bireyin eşine aitti ve %42,2’si (n=94) 1-5 ay boyunca stomalı bireyin bakımına destek olmuştur; %79,8’i (n=178) ise ostomi bakım eğitimi almıştır. Ayrıca stomalı bireylerin %53,8’inin (n=120) kolostomisi vardı ve %70,9’unun (n=158) ostomi açılma nedeni kanserdi (Tablo 1).

Geçerlilik analizinde ölçeğin kapsam geçerlilik indeks değeri uzman görüşleri doğrultusunda 0,99 olarak bulunmuştur. DFA sonucunda c²/sd=3,349 değerleri 2 ile 5 arasında ve uyum iyiliği indeksi (GFI), Tucker-Lewis indeksi (TLI), model uyum indekslerinin karşılaştırılması (CFI), düzeltilmiş uyum iyiliği indeksi (AGFI) değerleri 0,900’ün üzerinde bulunmuştur (Tablo 2). Tüm maddeler istatistiksel anlamlılıkla 3 alt boyutta yer almış ve 18. madde ölçeğin orijinal versiyonunda olduğu gibi eklenti olarak kabul edilmiştir (Şekil 1, Tablo 3).

Güvenilirlik analizi istatistiklerine göre Cronbach alfa katsayıları sırasıyla ölçeğin geneli için 0,890, “Bakım Verenin Öz bakımın Sürdürülmesine Katkısı” alt boyutu için 0,867, “Bakım Verenin Öz Bakımın İzlenmesine Katkısı” alt boyutu için 0,921 ve “Bakım Verenin Öz Bakımın Yönetimine Katkısı” alt boyutu için 0,458 olarak bulunmuştur. Güvenilirlik analizi sonucunda 18. maddenin madde korelasyon değeri negatif çıktığı için analizden çıkarılmış ve tekrar güvenilirlik analizi yapılarak Tablo 4’teki sonuçlar elde edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre alt boyutların düzeltilmiş tüm madde korelasyon değerlerinin pozitif olduğu görülmüştür. Ayrıca Ostomili Hastada Bakım Verenin Öz Bakıma Katkısı İndeksinin alt boyutlarında madde silindiğinde güvenilirlik katsayılarında anlamlı bir artış olmadığı görülmüştür. Son analiz aşamasında elde edilen bulgulara göre Ostomili Hastada Bakım Verenin Öz Bakıma Katkısı İndeksinin orijinal versiyonunda olduğu gibi tüm sorular analize dahil edilmiştir. Test-tekrar test yöntemi ile Pearson ve Spearman korelasyon katsayısı (r-değeri) ölçeğin alt boyutları için 0,973 ile 0,987 arasında, ölçeğin tamamı için ise 0,983 olarak bulunmuştur (Tablo 5).

TARTIŞMA

Bu çalışmada, stomalı bireylerin öz bakımına aile ve yakınlarının katkısını değerlendiren bir ölçeğin Türkçe dilinde ve Türk toplumunda geçerlilik ve güvenilirliği incelenmiştir. Ölçeğin orijinal formundaki alt boyutları Riegel ve ark.²¹ “Kronik Hastalığın Öz Bakımının Orta Düzey Teorisi” temel alınarak hazırlanmıştır. Stomalı bireylerin aile ve yakınlarının katkılarını değerlendiren ölçeğin ilk bölümü olan “Öz Bakım Sürdürme” günlük rutin davranışlar; ikinci bölümü olan “Öz Bakım İzleme” stoma ve çevresini tanıma; üçüncü bölümü olan “Öz Bakım Yönetimi” ise sorunları fark etme ve müdahale etme davranışları ile ilgilidir⁷.

Ölçeğin dil uyarlamasında geri-çeviri yöntemi kullanılmış ve ortak bir çeviri metni oluşturulmuştur. Bu çalışmada elde edilen 0,99 CVI değeri dil ve kapsam geçerliliğinin uygun olduğunu göstermiştir¹³. Ayrıca, ölçeğin yapı geçerliliği DFA kullanılarak test edilmiştir. Bu çalışmada uyum indeksleri (c²/sd=3,349 değeri 5’in altında ve GFI, TLI, CFI ve AGFI ölçütleri 0,900’ün üzerinde) kabul edilebilir uyum göstermiştir. Maddelerin faktör yükleri 0,30’un üzerinde ve t-değerleri 2,56’nın üzerinde, 0,01 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Bu sonuçlar, maddelerin orijinal ölçek boyutlarına doğru bir şekilde dahil edildiğini ve 3 alt boyutta toplandığını göstermiştir^{9, 12, 16, 19-20}.

Bu çalışmada, Cronbach alfa güvenilirlik katsayısı ölçeğin genelinde 0,890 ve ölçeğin alt boyutlarında 0,458-0,921 aralığında bulunmuştur. Ölçeğin geneli yüksek derecede güvenilirdir. Ayrıca madde-toplam puan analizinde tüm maddelerin korelasyon katsayısının 0,30’un üzerinde olduğu ve madde silindiğinde Cronbach alfa değerinde artış olmayacağı sonucuna ulaşılmıştır. Analiz sonucunda alt boyutların Pearson ve Spearman Korelasyon Katsayıları 0,973 ile 0,987 arasında bulunmuştur. Buna göre ölçeğin alt boyutları yüksek derecede güvenilirdir ve zaman içinde değişmemektedir^{9, 17}.

Ölçeğin orijinal versiyonunun bizim çalışmamızla benzerlikleri, ölçek maddelerinin 3 alt boyuttan oluşması, İçerik Geçerlilik İndeksinin 0,93 ve iç tutarlılık analizinde Cronbach alfa değerinin 0,972 olmasıdır.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çalışmamızın en önemli kısıtlılığı, Türkiye’de iki kamu hastanesinde stomalı bireylerin bakımına katkıda bulunan aile ve yakınları ile yürütülmüş olmasıdır. Ancak ölçeğin Türkçe geçerliliği ve güvenilirliği sağlanmış olup, Türk toplumunda yapılacak diğer çalışmalarda kullanılması önerilmektedir.

SONUÇ

Stomalı bireyler öz bakımlarını sürdürebilmek için sıklıkla yakınlarının desteğine ihtiyaç duyarlar. Stomalı bireylerin bakımına katılan ve öz bakımlarına katkıda bulunan yakınlarını değerlendirmek için Türkçe dilinde geçerli ve güvenilir bir ölçek bulunmamaktadır. Araştırma sonucunda “Ostomili Hastada Bakıcının Öz Bakıma Katkısı İndeksinin” Türk toplumu için Türkçe dilinde geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu belirlenmiştir. Bu ölçek, Türk toplumunda stomalı bireylerin öz bakımına katkıda bulunan aile ve yakınlarının değerlendirilmesinde rehber olarak kullanılabilir.