ÖZET

Amaç:

Çalışmamızın amacı çocuk psikiyatrisi polikliniklerine çeşitli nedenlerle başvuran çocuk ve ergenlerde empati düzeylerinin, içe yönelim-dışa yönelim sorunları ile ilişkisini ve bu ilişkinin cinsiyete göre ne şekilde değiştiğini araştırmaktır. Ayrıca, empati ile ebeveyn bildirimine göre çocuğun işlevselliğinin ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem:

Mayıs-Haziran 2018 döneminde Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı polikliniklerine herhangi bir nedenle başvuran ve çalışmaya katılmaya gönüllü olan 8-14 yaş arası (ortalama=11,1±2,23) 39’u kız, 61’i erkek (n=100) olgu çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışmada yer alan katılımcıların ebeveynleri sosyo-demografik veri formu ve Güçler ve Güçlükler Anketi’ni (GGA), çocuk ve ergenler de Çocuk ve Ergenler için Empati Ölçeği’ni doldurmuşlardır.

Bulgular:

Kız çocuklarının empati düzeyi erkek çocuklarınkinden istatistiksel olarak anlamlı şekilde daha yüksektir (p=0,039). Empati becerisi ile yaş ve ailenin gelir düzeyi arasında anlamlı bir ilişki yoktur (p>0,05). Emosyonel sorunlar, davranım sorunları, akran sorunları, içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ve GGA toplam güçlük puanı ile empati düzeyi arasında negatif yönlü; prososyal davranışlar ile empati düzeyi arasında pozitif yönlü bir ilişki mevcuttur [p<0,05; korelasyon katsayıları (r): -0,201 ve -0,393 arasında; prososyal davranışlar için 0,370]. Yalnızca kız çocukları değerlendirmeye alındığında istatistiksel olarak anlamlı elde edilen tüm ilişkiler kaybolmuş (p>0,05), yalnızca erkek çocukları değerlendirmeye alındığında ise daha güçlü ilişkiler kaydedilmiştir [p<0,05; korelasyon katsayıları (r): -0,361 ve -0,451 arasında; prososyal davranışlar için 0,403]. Okul başarısı, ödev yapma alışkanlıkları ve akran ilişkileri daha iyi olan çocuk ve gençlerin empati becerileri daha iyi düzeyde bulunmuştur (p<0,05).

Sonuç:

Çalışma sonuçlarımız, çocukların içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ile empati becerisi arasında ters yönde bir ilişki varlığı ortaya koymuştur. Klinik örneklemde, özellikle erkek çocuklarının empati becerisi, emosyonel ve davranışsal sorunlarıyla ilişkili gözükmektedir. Empatik tutumları iyileştirmeye yönelik yapılacak girişimler, çocuk ve gençlerin yaşayacağı emosyonel ve davranışsal güçlüklerin azalmasına, işlevselliklerinin artmasına yardım edebilir.

GİRİŞ

Empati, canlıların ve bireylerin sosyal yaşama uyumunu sağlayan önemli bir sosyal bilişsel yetidir¹. Empati kavramını açıklayan ve empatinin çeşitli yönlerine vurgu yapan birçok tanım mevcuttur². Yazında, empatiyi çok boyutlu bir yapı olarak bildiren çalışmaların yanı sıra, bilişsel (diğerlerinin duygularının anlaşılması) ve duygusal (diğerlerinin yaşadığı duyguyu hissedebilme ve uygun duygusal yanıt verme) empati olarak iki boyutta sınıflandıran çalışmalar da vardır^2-4. Empatiyi tanımlayan çoğu modelde en az üç temel öğeden bahsedilmiştir: (1) yüz ifadeleri, konuşma veya davranış yoluyla kişinin kendisinde ve diğerlerindeki duyguları tanıması, (2) duygusal durumların başkalarıyla paylaşılması, bu esnada deneyimlediği duygunun simülasyon olduğunun ve kişinin kendi duygusu olmadığının bilincinde olarak başkalarıyla benzer duyguları deneyimleme yeteneği (duygusal duyarlılık) ve (3) benlik ve öteki arasındaki ayrım bozulmadan (duygusal perspektif alma) başka bir kişinin bakış açısının alınmasıdır⁵. Empati, gelişim boyunca sosyal ve emosyonel işlevselliğin çekirdek bileşeni olarak tanımlanmıştır⁶.Meta-analitik bulgulara göre, çevresindekilerle, özellikle de akranlarıyla daha yüksek kalitede ilişki kuran ergenlerin başkalarının duygularını anlamaya daha çok alaka gösterdikleri bilinmektedir⁷. Daha iyi empati becerilerinin yalnızca sosyal hayatta değil, akademik başarıda da aracı rolü olduğuna dair yazın araştırmaları mevcuttur^8,9. Dolayısıyla, empati, çocuğun sosyal ve akademik işlevselliği üzerinde etkili bir kavram olarak gözükmektedir.

Empati ile ruhsal bozukluklar arasındaki ilişki incelenmeye devam eden bir araştırma konusudur. Düşük empati becerisinin davranım bozukluğu ve ilişkili katı duygusuz özellikler, karşıt olma karşı gelme bozukluğu (KOKGB) ve saldırgan davranışlar ile ilişkili olduğu tekrarlayan şekilde gösterilmiştir^10-13. Anksiyete ve affektif bozukluklar ile empati arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalardan elde edilen bulgular ise, dışa yönelim bozukluklarına göre daha az tutarlıdır. Yetişkinlerde ve ergenlerde yapılan birçok çalışmada empati düzeninin artması ile içe yönelim bozukluklarında artış olduğu bildirilmiştir^14-17.Ancak, anksiyete bozukluğu olan çocuk ve ergenlerin empati yeteneklerinin daha az olduğunu tespit eden çalışmalar da mevcuttur^18-20. Yazında içe yönelim ve dışa yönelim problemleri ile empati ilişkisini birlikte inceleyen az sayıda araştırma vardır. Gambin ve Sharp¹⁴ (2016) tarafından klinik ergen örnekleminde yürütülen bir çalışmada empati, bilişsel ve duygusal alt boyutlarıyla değerlendirilmiş, çalışma sonucunda cinsiyete göre bazı farklılıklar ortaya konulmuştur. Buna göre, kızlarda hem bilişsel hem de duygusal empati, davranım sorunları ile ters yönde ilişkili bulunmuş, ancak erkeklerde böyle bir ilişki saptanmamıştır. İçe yönelim sorunları ise hem kızlarda hem de erkeklerde duygusal empati ile pozitif yönde ilişki göstermiştir¹⁴. Toplum örneklemli bir çalışmada, farklı olarak toplam empati ve bilişsel empati içe ve dışa yönelim sorunları ile negatif yönde ve prososyal davranışlar ile pozitif yönde ilişkili bulunmuştur. Duygusal empati ise cinsiyete göre farklılık göstererek, kızlarda tüm emosyonel ve davranışsal sorunlar ile negatif yönde ilişkili, erkeklerde sadece prososyal davranışlar ile pozitif yönde ilişkili bulunmuştur²¹. Kadın cinsiyette empati becerisinin erkek cinsiyete göre daha iyi olduğu bilinse de²², cinsiyetin, empatinin içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ile ilişkisinde nasıl bir rol oynadığı, yeni çalışmalara ihtiyaç duyulan bir araştırma sorusudur.

Türkiye’de yürütülmüş çok az sayıda çalışmada çocuk ve ergen ruh sağlığı sorun/bozuklukları ile empati arasındaki ilişki araştırılmıştır. Sonuçlar açısından yazınla örtüşen ve ayrışan alanlar mevcuttur. Bu çalışmalar, çocuk ve ergenlerde en sık görülen, aynı zamanda çocuk psikiyatrisi polikliniklerine de en sık başvuru nedenleri olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ve anksiyete bozukluğu olan çocuk ve ergenlerle yapılmıştır^18,23-27. DEHB grubunu inceleyen çalışmaların birinde, empati düzeyi DEHB grubunda kontrol grubuna göre düşük saptanırken, diğer bir çalışmada iki grup arasında fark bulunmamıştır^26,27. İki çalışmanın ortak noktası ise DEHB’ye eşlik eden KOKGB belirtilerinin empati düzeyi düşüklüğü ile ilişkili olmasıdır. Anksiyete bozuklukları olan çocuk ve ergenlerle gerçekleştirilen diğer çalışmada ise anksiyete bozukluğu grubunun empati düzeylerinin kontrol grubuna göre daha düşük olduğu ve bu grupta saldırganlık düzeylerinin daha fazla olduğu bulgulanmıştır¹⁸. Ülkemizde içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ile empati ilişkisini birlikte değerlendiren bir çalışmaya ulaşılamamıştır.

Empati kavramının kültürel etkilerle şekillenebildiği göz önünde bulundurularak^28,29, klinik bir örneklemde içe yönelim ve dışa yönelim sorunlarının çocuk ve gençlerdeki empati becerisi ile ilişkisini değerlendirerek, çoğunlukla Batı ülkelerinde gerçekleştirilmiş çalışmalardan oluşan yazına katkı sağlanabileceği düşünülmüştür. Buradan yola çıkarak çalışmamızda, çocuk ve ergen psikiyatrisi polikliniklerine çeşitli sorunlarla başvuran klinik örneklem olgularında dışa yönelim ve içe yönelim problemleri ile empati arasındaki ilişkinin araştırılması, ayrıca cinsiyete göre bu ilişkinin ne şekilde değiştiğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmamızın ikinci bir amacı da empati ile çocuğun ebeveyn bildirimine göre işlevsellik düzeyinin ilişkisinin incelenmesidir.

GEREÇ VE YÖNTEMLER

Kesitsel bir çalışma olarak tasarlanan araştırmamıza Mayıs-Haziran 2018 döneminde Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Poliklinikleri’ne herhangi bir nedenle başvuran 8-14 yaş arasındaki çocuk ve ergenlerden kendisi ve ebeveyni çalışmaya katılmaya gönüllü olan olgular dahil edilmiştir. Okur-yazar olma, formları doldurmaya engel teşkil edecek nitelikte ruhsal bozukluğa sahip olmama (mental retardasyon, otizm, akut psikotik atak, akut manik atak) ve çalışma formlarını eksiksiz ve güvenilir şekilde doldurma çalışmaya dahil olma kriterleridir. İçleme kriterlerini sağlayan 100 çocuk ve genç çalışma örneklemini oluşturmuştur. Çalışmada kullanılan veri toplama araçları, çocuk veya ergen ve ebeveyni tarafından psikiyatrik görüşme için bekledikleri zaman diliminde bekleme salonunda doldurulmuştur. Önce ebeveyne ve çocuk veya ergene çalışma hakkında bilgi verilmiş, gönüllü olan katılımcıların bekleme salonunda formları doldurması istenmiştir. Çalışma ölçeklerinin doldurulması yaklaşık 15 dakika sürmüştür. Çalışma öncesinde Pamukkale Üniversite Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 18.05.2018 tarih ve 60116787-020/34252 sayı ile çalışma için etik kurul izni alınmıştır. Katılımcılar ve ebeveynleri çalışma öncesi çalışma onam formu imzalamışlardır.

Çalışma Ölçekleri

Çalışma dahilinde ebeveynler, sosyo-demografik özelliklerin ve çocuk veya gencin işlevselliğine ait bilgilerin sorgulandığı sosyo-demografik veri formunu doldurmuşlardır. Bunun dışında çocuk veya ergenden Çocuk ve Ergenler için Empati Ölçeği’ni (ÇEEÖ), ebeveynlerden de Güçler ve Güçlükler Anketi’ni (GGA) doldurmaları istenmiştir. Veri toplama araçları aşağıda ayrıntılandırılmıştır.

1. Sosyo-demografik Veri Formu: Bu form, çalışma yazarları tarafından mevcut çalışma için oluşturulmuştur. Formda, yaş, cinsiyet, anne ve babanın eğitim durumu (ilköğretim, lise, üniversite), ailenin gelir durumu ve anne-babanın kendi algısı doğrultusunda, çocuğun okul başarısı, ödev yapma alışkanlıkları, akran ve kardeş ilişkileri konusunda işlevselliğini sorgulayan sorular sorulmuştur (örneğin: “Karnedeki son dönem notlarını göz önünde bulundurursanız çocuğunuzun okul başarı nasıl?”, “Size göre çocuğunuzun akran ilişkileri nasıl?”, “Size göre çocuğunuzun okul ödevlerini yapabilme yeteneği nasıl?”, “Size göre çocuğunuzun kardeşleri ile olan ilişkisi nasıl?”). Ebeveynler soruları 5’li likert tarzda, “çok sorunlu” (1 puandan) “çok iyi” (5 puana) sıralanacak şekilde değerlendirmişlerdir. Sosyo-demografik veri formunda işlevsellik değerlendirmeye yönelik sorularla, çocuğun ilgili alanlardaki durumunun ebeveynin algısı doğrultusunda ve çocuğun yaşadığı davranışsal ve emosyonel güçlüklerden bağımsız olarak direkt değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

2. Çocuk ve Ergenler için Empati Ölçeği: ÇEEÖ çocuk ve gencin empati becerisini ölçmek üzere Bryant³⁰ (1982) tarafından oluşturulmuştur. Ölçeğin orijinal formu 22 madde içermektedir. Ölçeğin Türkçe geçerlik güvenilirlik çalışması Gürtunca³¹ (2013) tarafından gerçekleştirilmiş ve ölçek 8-14 yaş arası çocuklarda empati becerisini değerlendirmek için kullanılabilecek geçerli ve güvenilir bir ölçüm aracı olarak rapor edilmiştir. Türkçe uyarlama ve geçerlik güvenilirlik çalışmasında bir madde çıkarılmış, böylece ölçek 21 madde içermiştir. Ölçek soruları çocuk veya genç tarafından “hayır” (0 puan) veya “evet” (1 puan) şeklinde değerlendirilir. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan ise 21’dir. Artan puanlar empati becerisinin daha yüksek olduğunu ifade etmektedir.

3. Güçler ve Güçlükler Anketi-Ebeveyn Formu: GGA, Goodman³² (1997) tarafından çocuk ve gencin yaşadığı duygusal ve davranışsal güçlükleri değerlendirmek üzere geliştirilen 25 maddeden oluşan bir değerlendirme aracıdır. Her bir madde “doğru değil”, “kısmen doğru” ve “kesinlikle doğru” şeklinde 3’lü likert olarak 0-2 puan arasında skorlanır. Ölçek 5 boyut üzerinden (emosyonel sorunlar, davranım sorunları, hiperaktivite, akran sorunları ve prososyal davranışlar) çocuğun yaşadığı güçlükleri ve güçlü yönlerini değerlendirir. Artan puan, prososyal davranışlarda iyileşen işlevselliğe, diğer alt boyutlarda ise artan sorunlara işaret eder. Prososyal davranış haricindeki diğer alt boyutların toplamı toplam güçlük skorunu verir. Emosyonel sorunlar ve akran sorunları alt boyutlarının toplamından içe yönelim sorunları, davranım sorunları ve hiperaktivite alt boyutlarının toplamından da dışa yönelim sorunları toplam puanı elde edilir. Ölçeğin Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışması Güvenir ve ark.³³ (2008) tarafından yapılmış, ölçek 4-17 yaş çocuk ve ergenlerin emosyonel ve davranım sorunlarını ölçmek için geçerli ve güvenilir bir ölçüm aracı olarak rapor edilmiştir.

İstatistiksel Analiz

Verilerin değerlendirilmesinde SPSS 15.0 paket programı kullanılmıştır. Tanımlayıcı veriler ortalama, standart sapma (SS), sayı ve yüzde ile sunulmuştur. Verilerin normal dağılıp dağılmadığı Kolmogorov-Smirnov testi ile test edilmiştir. Normal dağılan gruplar arası sürekli değişkenlerin karşılaştırılmasında Student’s t-testi, normal dağılım göstermeyen sürekli değişkenlerin karşılaştırmasında Mann-Whitney U testi uygulanmıştır. Normal dağılmayan numerik veriler arasındaki korelasyonlar Spearman korelasyon testi ile değerlendirilmiştir. İstatistiksel anlamlılık p<0,05 durumları için tanımlanmıştır.

BULGULAR

Çalışmaya 39’u (%39) kız, 61’i (%61) erkek 100 çocuk ve ergen katılmıştır. Katılımcıların yaş ortalaması 11,1’dir (SS=2,23). Çalışmada yer alan çocuk ve ergenlere ait sosyo-demografik özellikler Tablo 1’de sunulmuştur.

Çalışma kapsamında çocuk ve ergenler tarafından doldurulan ÇEEÖ toplam puan ortalaması 12,67’dir (SS=3,37). Empati düzeyinin cinsiyet, yaş ve gelir düzeyine göre farklılaşıp farklılaşmadığını araştırmak amacıyla yapılan istatistiksel analizde kız çocukların, erkeklere göre istatistiksel anlamlılık düzeyinde daha yüksek empati becerilerine sahip olduğu görülmüştür (t=2,094, p=0,039). Çocuk yaş grubu ve ergen yaş grubunda empati puanlarının farklılık gösterip göstermediğini incelemek amacıyla katılımcıların yaşları 12 yaş altı ve 12 yaş ve üstü şeklinde iki gruba ayrılarak analiz yapılmış ve yaşa göre gruplar arası anlamlı bir farklılık bulunmamıştır (t=-0,247, p=0,805). Ayrıca yaş ve empati düzeyi ilişkisi Spearman korelasyon analizi ile de incelenmiş ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamıştır (r=0,007, p=0,942). Empati düzeyi, katılımcıların gelir durumuna göre de istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık göstermemiştir (t=0,380, p=0,705) (Tablo 2).

Çalışmamızda, ebeveyn tarafından doldurulan GGA alt ölçek ve toplam puan ortalamalarının tüm grupta, kızlarda ve erkeklerdeki dağılımı Tablo 3’te sunulmuştur. Yapılan ikili grup karşılaştırmalarında, hiçbir alt ölçek puanında, içe yönelim, dışa yönelim ve toplam ölçek puanlarında kızlar ve erkekler arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (p>0.05) (Tablo 3).

ÇEEÖ toplam puanı ile GGA alt ölçek puanları, içe yönelim, dışa yönelim ve toplam ölçek puanı arasında ilişki varlığını ve yönünü araştırmak için korelasyon analizi yapılmıştır. Tüm grupta, çocuk ve gencin empati düzeyi ile emosyonel sorunlar, davranım sorunları, akran sorunları, içe yönelim sorunları, dışa yönelim sorunları ve toplam güçlük puanı arasında hafif-orta şiddette ters yönlü ilişki olduğu bulunurken (sırasıyla, r=-0,201 p=0,045, r=-0,393 p=0,000, r=-0,213 p=0,033, r=-0,239 p=0,017, r=-0,287 p=0,004, r=-0,277 p=0,005) hiperaktivite ile anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,033, r=-0,173). Empati düzeyi, prososyal davranışla ise pozitif yönde ilişkilidir (r=0,370 p=0,000). Aynı analiz yalnızca kız çocukları ile yapıldığında istatistiki olarak anlamlı ilişkinin bulunmadığı; yalnızca erkek çocukları ile yapıldığında ise aynı maddelerde, aynı yönde ilişkinin varlığını koruduğu ve hatta korelasyon katsayılarının büyüdüğü görülmüştür (Tablo 4).

İşlevsellik değerlendirmelerinde tüm grupta elde edilen puan ortalamaları (±SS) şu şekildedir: Okul başarısı 3,8±1,0, ödev yapma alışkanlıkları 3,6±1,1, akran ilişkileri 3,8±0,9 ve kardeş ilişkileri 3,7±1,1. Toplam empati düzeyi ile işlevsellik parametreleri arasındaki ilişki değerlendirildiğinde, tüm grupta okul başarısı, ödev yapma alışkanlıkları ve akran ilişkileri arasında orta şiddette pozitif yönde ilişki olduğu görülmüştür (sırasıyla, r=0,394 p=0,000, r=0,332 p=0,001, r=0,407 p=0,000). Analiz yalnızca kız çocukları grubu ile yapıldığında, okul başarısı ve ödev yapma alışkanlıkları; yalnızca erkek çocukları ile yapıldığında, okul başarısı, akran ilişkileri ve kardeş ilişkileri toplam empati düzeyi ile pozitif yönde ilişkili bulunmuştur (Tablo 5).

TARTIŞMA

Çocuk ve ergen psikiyatri polikliniklerine çeşitli nedenlerle başvuran olguların ebeveynleri tarafından değerlendirilen içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ile çocuğun kendisini değerlendirdiği empati düzeyleri arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmamızda, kız çocuklarının empati becerisi erkek çocuklarınkinden daha iyi düzeyde bulunmuş ve empati düzeyi ile hiperaktivite alt ölçeği dışındaki tüm sorun alanları, içe yönelim ve dışa yönelim puanları ve toplam güçlük puanı negatif yönlü bir ilişki; prososyal davranışlar ise pozitif yönlü bir ilişki göstermiştir. Başka bir ifadeyle çocuk ve gencin empati becerisi arttıkça, davranım sorunları daha belirgin olmak üzere, emosyonel sorunlarda ve akran sorunlarında azalma, prososyal davranışlarda artma olmaktadır. İlginç olarak, yalnızca kız çocukları değerlendirmeye alındığında istatistiksel olarak anlamlı elde edilen tüm ilişkiler kaybolmuş, yalnızca erkek çocukları değerlendirmeye alındığında ise daha güçlü ilişkiler kaydedilmiştir. Empati düzeyleri, aile tarafından belirtilen işlevsellik alanları ile de doğrusal ilişkili gözükmektedir. Bu klinik örneklemde, yaş ve sosyo-ekonomik düzeyin (SED) empati becerisi üzerine bir etkisi bulunmamıştır.

Çalışmamızda kızlarda erkeklere göre empati düzeyi, beklendiği üzere anlamlı derecede yüksek saptanmıştır. Bu bulgu kızlarda erkeklere göre empati düzeyinin daha yüksek olduğunun belirtildiği diğer çalışmalarla desteklenen alan yazınla uyumludur^34,35. Empatide görülen bu cinsiyet farklılıklarının filogenetik ve ontogenetik kökenlere dayandığı, dişilerin bebeklerinin sinyallerine duyarlı olacak şekilde empatik uyarlamalar geliştirdiği, bu farklılıkların tüm yaşam boyu devam ettiği ve dişi beyninin erkek beynine göre farklı nöronal empatik cevaplar verdiği belirtilmiştir²².

Yaşa göre empati değişimini araştırmak amacıyla yaptığımız analizlerde, yaşa göre empati düzeylerinin değişmediği bulunmuştur. Alan yazında yaşın empati üzerine etkisine dair farklı sonuçlar mevcuttur. Bir çalışmada 1. sınıflar ile 4. sınıflar arasında empati puanları açısından fark olmadığı ancak 7. sınıf düzeyinde empati puanlarının bu iki sınıfa göre yüksek olduğu rapor edilmiştir³⁰. Başka bir çalışmada erkeklerde yaş arttıkça empati düzeyi düşerken kızlarda yaş arttıkça empati düzeylerinin yükseldiği gösterilmiştir³⁶. Geniş toplum örneklemli 9-18 ve 4-16 yaş gruplarının alındığı iki çalışmadan ilkinde yaşla hem duygusal hem de kognitif empati düzeyinin arttığı saptanmış, diğerinde ise, yaşın sadece kognitif empati düzeyinin artması üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir^21,37. Bir başka çalışmada ise bizim çalışmamıza benzer şekilde 10-14 yaşları arasında empati düzeylerinde artış olmadığı bulgulanmıştır³⁸. Yaşın empati üzerine etkisine dair bulgular tutarlı gözükmemektedir. Bizim çalışmamızda yaşa göre empati düzeylerinde değişim olmaması çalışmamızda yaş aralığının dar tutulmasından kaynaklanabileceği gibi, çalışmada yer alan çocuk ve gençlerin klinik örneklemden seçilmiş olmasıyla da ilişkili olabilir. Ayrıca empatinin duygusal ve kognitif bileşenlerinin ayrı ayrı değerlendirilmemiş olması da bir başka etken olabilir. Bununla birlikte ülkemizde yapılan çalışmalarda da yetişkinlerde ve ergenlerde yaş ile empatik eğilim düzeyleri arasında bir ilişki olmadığı saptanmıştır^39,40.

Çalışmamızda SED açısından asgari ücret altı ve asgari ücret/üstü olarak karşılaştırılan iki grup arasında empati puanları açısından anlamlı bir fark saptanmamıştır. Ülkemizde ilköğretim ikinci kademe öğrencileri ile yapılan bir çalışmada da çalışmamıza benzer şekilde empati ile SED’ler arasında bir fark bulunmamıştır⁴¹. Yine başka bir çalışmada da, bu bulguları destekler şekilde SED ile empati düzeyleri arasında fark belirlenmemiştir⁴². Yurtdışında yapılan çalışmalarda ise empati ile SED arasında ilişki olmadığını raporlayan araştırmalar yanında SED ile empati düzeyi arasında ilişki olduğunu gösteren araştırmalar da vardır^43-45. Ancak empati ile SED arasındaki ilişkinin hangi faktörlere dayandığının değerlendirilmesi önemlidir. Olası bir yaklaşım ekonomik gerginlik ve ilişkili aile çatışmalarının neden olduğu aşırı duygusal uyarılmanın empati duymayı engelleyebileceği yönündedir⁴⁶. Çalışmamız klinik örneklemde görece küçük bir çalışma grubu ile yapıldığı için, SED ile empati arasında bir ilişki bulamadığımız düşünülebilir. Ancak ekonomik zorlukların etkilerinin ve buna verilen ailesel yanıtların daha ayrıntılı değerlendirildiği çalışmalar sonucunda bu ilişkinin daha anlaşılır olacağı düşünülmüştür.

Çalışmamızın temel amaçlarından birisi klinik örneklemde içe yönelim ve dışa yönelim sorunları ile çocuk ve gençlerin empati düzeyi arasındaki ilişkiyi değerlendirmekti. Bu amaçla, GGA alt ölçek, içe yönelim, dışa yönelim ve toplam ölçek skorları değerlendirilmiş, daha sonra da tüm örneklemde, kızlarda ve erkeklerde GGA skorları ile toplam empati puanı arasındaki ilişki araştırılmıştır. GGA’den elde edilen puan ortalamalarının Güvenir ve ark.’nın³³ (2008) klinik örneklemde bildirdikleri puanlara yakın veya biraz düşük olduğu görülmektedir. Bizim çalışmamızda ebeveyn tarafından değerlendirilen emosyonel sorunlar, davranış sorunları, hiperaktivite, akran sorunları ve toplam güçlük puan ortalamaları (±SS) sırasıyla 4,2±4,3; 2,6±1,9; 5,0±2,4; 3,7±1,9 ve 15,6±7,7 bulunurken, Güvenir ve ark.³³ aynı değerlendirmeler için buldukları ortalama puan değerleri 4,1±2,5; 3,3±2,0; 6,2±2,6; 3,6±1,8 ve 17,4±6,0’dır. Çalışmamızda GGA puanlarının kız ve erkek katılımcılar arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir farklılık göstermediği bulunmuştur. Alan yazından elde edilen bilgiler doğrultusunda beklenildiği üzere⁴⁷, emosyonel sorun puanı kızlarda, davranım sorunları puanı ise erkeklerde daha fazladır; ancak fark istatistiksel anlamlılık düzeyinde değildir. Kız ve erkek çocukların birbirine yakın puanlar alması, başka bir ifadeyle benzer şiddette güçlükler yaşıyor olmaları, empati düzeyinin içe ve dışa yönelim sorunları ile ilişkisini, problem düzey farkının yaratacağı olası karıştırıcı etkiden bağımsız olarak ayrı cinsiyetlerde değerlendirme imkanı sağlamıştır.

Yazında yer alan düşük empati düzeyleri ile davranım sorunlarının ilişkisini tekrarlayan şekilde ortaya koyan çalışmalar bizim çalışmamızın bulguları ile uyumludur^14,21,48,49. Dışa yönelim bozuklukları olan bireylerin, kendini koruyan ve başkalarını suçlayan bilişsel çarpıtmaları olduğu, agresif, antisosyal davranışların düşük empati becerisinden kaynaklanabileceği belirtilmiştir^50-52. Empati gelişiminin kognitif ve sosyal-çevresel süreçlerle ilişkili olduğu gösterilmiştir⁵³. Davranım problemleri olan çocuklarda empati eksikliklerinin; duygusal olarak bazı uyaranlara dikkat ve yanıt verme ile ilgili bozulan nörobilişsel kapasiteler ve ilişkili beyin yolaklarındaki nörokimyasal sistemlerle bağlantılı olduğu ileri sürülmüştür⁵³. Bu bilgiler ışığında, çalışmamızda raporladığımız üzere, daha iyi empati becerisi olan çocuk ve gençlerin daha düşük davranım sorunları ve daha fazla prososyal davranışlar göstermesi beklenen bir bulgudur. Empati becerisi ile DEHB semptomları arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmalar ise kısıtlıdır ve davranım sorunları kadar tutarlı sonuçlar ortaya koymamıştır. DEHB tanısı ya da semptomlarının düşük empati ile ilişkili olduğunu gösteren çalışmalar olduğu gibi^21,54, bizim araştırmamıza benzer olarak bu ilişkiyi gösteremeyen⁵⁵ ya da bu ilişkinin ancak karşıt olma veya davranım problemleri varlığında var olduğunu gösteren çalışmalar da vardır^27,56.Bir başka çalışmada ise, gencin kendi değerlendirdiği DEHB problemleri ve empati becerisi arasında, beklenenin aksine, pozitif yönde bir ilişki raporlanmıştır¹⁴.

İçe yönelim sorunları ile empati arasındaki ilişkileri inceleyen çalışmaların bir kısmında dışa yönelim bozukluklarının aksine empati düzeylerinin yüksekliği ile depresyon ve anksiyete bozukluklarının ilişkili olduğu bulunmuştur^14,57. Buaraştırmalar, yüksek empati düzeylerinin başka insanların sıkıntılarından daha fazla etkilenme ve başkalarına zarar verme endişesi ile üzüntü ve anksiyete yaşamayla ilişkili olabileceğini ileri sürmüştür. Ancak yazında tersi yönde ilişki bulan çalışmalar da mevcuttur. Dadds ve ark.²¹ (2008) tarafından 4-16 yaş arasında 2.612 katılımcının dahil edildiği toplum örnekleminde yürütülen bir çalışmada, yüksek empati düzeyine sahip çocuk ve gençlerin, ebeveyn tarafından doldurulan GGA puanlarına göre daha düşük emosyonel sorunlar gösterdikleri bulgulanmıştır. Benzer şekilde ülkemizde anksiyete bozukluğu olan 8-12 yaş aralığındaki çocukların kontrollerle karşılaştırıldığı bir araştırmada, anksiyete bozukluğu grubunun kontrol grubuna göre daha düşük empati düzeylerine sahip olduğu belirlenmiştir¹⁸. Çalışmalar arası farklılıklar, katılımcıların toplum veya klinik örneklemden alınmasına göre, yaş grubuna göre ve empatinin farklı boyutlarının etkisine göre değişim gösteriyor olabilir.

GGA alt ölçek, içe yönelim ve dışa yönelim puanlarının empati ile ilişkisini cinsiyete göre ayrı ayrı değerlendirdiğimizde, tüm örneklem dahil edilerek yapılan analizlerde tespit edilen ilişkilerin yalnızca erkek çocuklardan oluşan örneklemde güçlenerek devam ettiği; kız çocuklarında ise tüm ilişkilerin kaybolduğu görülmüştür. Kız çocuklarının örneklem sayısının (n=39) görece düşük olması nedeniyle bu sonucu ihtiyatlı olarak ele almak gerekse de klinik örneklemde tespit edilen bu ayrışmanın ileriki çalışmalara ışık tutması açısından kayda değer olduğu düşünülmüştür. Ayrıca, GGA’dan elde edilen puanlar açısından yukarıda da açıklandığı üzere kızlar ve erkekler arasında problem şiddeti yönünden bir farklılık mevcut değildir. Yazında, kız ve erkek çocuklarda empati düzeylerinin psikopatoloji ile etkileşimini cinsiyete göre değerlendiren çok az sayıda çalışma mevcuttur. Ulaşılabilen tek klinik örneklemli çalışma, Gambin ve Sharp¹⁴ (2016) tarafından 12-17 yaşları arasında yatarak tedavi gören 507 ergenle yürütülmüş bir araştırmadır. Bu çalışma, empatiyi duygusal ve bilişsel boyutlarıyla değerlendirmiş ve kızlar ve erkekler arasında bazı farklılıklar tespit edilmiştir. Örneğin duygusal ve bilişsel empati yalnızca kızlarda davranış sorunları ile negatif yönde ilişkili bulunmuş, içe yönelim sorunları ve DEHB semptomları ise hem erkek hem de kızlarda duygusal empati ile pozitif yönde ilişkili bulunmuştur. Yazarlar, içe yönelim bulguları ile empatinin pozitif yöndeki ilişkisini daha önceki benzer bulguları olan çalışmalara paralel olarak değerlendirirken, DEHB belirtilerinde de benzer ilişki saptanmasının şaşırtıcı olduğunu belirtmiş ve her iki bozuklukta da yüksek emosyonel reaktivite bulunması üzerinden bu sonucu açıklamışlardır. Özellikle davranım sorunlarının empati ile yalnızca kızlarda ilişkili olmasının yazın bilgisinden farklı olduğunu, bu bulgunun kendi örneklemlerindeki erkek çocukların şiddetli ve dar değişkenlik ranjı olan semptom düzeyi ile ilişkili olabileceğini, bu konuda yeni araştırmalara ihtiyaç olduğunu belirtmişlerdir¹⁴. Bizim çalışma bulgularımız ise bu çalışmadan tümüyle ayrışmaktadır. Mevcut çalışmamızdaki bulgular, klinik örneklemde düşük empati becerisinin erkek çocuklardaki ruhsal ve davranışsal güçlük alanları ile orta düzeyde ilişki gösterdiğini, kız çocuklarında ise böyle bir ilişkinin olmadığını düşündürmüştür. Empati gelişiminin evrimsel ve gelişimsel kökenleri olduğu, kalıtımsal ve çevresel etkileşimlerin kızlarda ve erkeklerde beyin ve davranışa etkisinin farklı olduğu ve bunların sosyal ve kültürel etkilerle de şekillendiği belirtilmektedir²². Bir araştırma, kültürün-empati üzerindeki etkisinin cinsiyete göre farklılaştığını göstermiştir⁵⁸. Bizim toplumumuzda, empati yoksunluğu erkek çocuklarda psikopatoloji gelişimine zemin hazırlayan nedenlerden birisi olabilir.

Çalışmamızda empati düzeyi ile okul başarısı, ödev yapma alışkanlıkları ve akran ilişkileri arasında pozitif yönde ilişki bulunurken kardeş ilişkileri ile ilişki saptanmamıştır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada da benzer şekilde akademik başarısı yüksek olan öğrencilerin empati düzeylerinin yüksek olduğu belirlenmiştir⁵⁹. Yurtdışında yapılan çalışmalar da empati düzeyinin akademik başarıda önemli bir aracı rolü olduğunu göstermiştir^8,9. Bu bulguların empati düzeyi yüksek olanların ödev yapma alışkanlıklarını da açıkladığı düşünülmüştür. Ayrıca çalışmamız klinik örneklemde yapıldığından, yukarıda ele alınan duygusal ve davranışsal sorunlar ile empati arasındaki ilişki de göz önüne alınmalıdır. Çünkü davranışsal problemlerin ve içe yönelim sorunlarının akademik başarıyı olumsuz etkilediği bilinmektedir^59-62. Empati düzeyi ile arkadaşlık ilişkilerini değerlendiren çalışmaların meta-analizinde çalışmamızda bulduğumuz ilişkiyi destekler şekilde empati düzeyi ile arkadaşlık ilişkilerinde hafif-orta derecede pozitif yönde bir ilişki tespit edilmiştir⁷. Kardeşlerle ilişkinin empati gelişimi ile ilişkili olduğu bilinmektedir⁶³. Ancak çalışmamızda ebeveynler tarafından değerlendirilen kardeş ilişkileri ile empati arasında anlamlı ilişki bulunamamıştır. Çalışmamızın klinik örneklemde kardeşler arası ilişkileri etkileyen çeşitli ruh sağlığı sorunları olan çocuk ve ergenlerle yapılmış olması bu farklılığın nedeni olabilir. Ebeveyn tarafından değerlendirilen işlevsellik parametreleri kızlar ve erkekler için ayrı ayrı değerlendirildiğinde, empatinin akran ilişkileri ile ilişkisinin kızlarda, ödev yapma alışkanlıkları ile ilişkisinin de erkeklerde kaybolduğu; kardeş ilişkileri ile ilişkisinin ise zayıf da olsa erkeklerde istatistiksel anlamlılık düzeyine ulaştığı bulgulanmıştır. Yukarıda da tartışıldığı üzere, empati, kız ve erkek cinsiyette farklı şekilde gelişmekte ve farklı etkiler yaratıyor gözükmektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çocuk ve ergen psikiyatri polikliniklerine çeşitli sorunlarla başvuran klinik örneklem olgularının empati düzeyini içe yönelim ve dışa yönelim belirtileri açısından inceleyen, ülkemizde ilk olan çalışmamızın sonuçları yorumlanırken şu kısıtlılıklar göz önünde bulundurulmalıdır: Çalışmamız kesitsel bir çalışmadır. Empati için nörogelişimsel açıklama getiren ve çeşitli ailesel faktörlerin empati ile etkileşimini inceleyen izlem çalışmaları dikkate alındığında, empati ve psikiyatrik belirti/bozukluklar arasındaki ilişkiyi etkili bir şekilde değerlendirmek için ileriye dönük izlem çalışmalarına ihtiyaç vardır^64-66. Çalışmamızdaki kısıtlılıklardan biri de empati düzeyinin sadece öz bildirim şeklinde çocuk ve ergenlerden alınmış olmasıdır. Aile ve öğretmen gibi farklı ve çoğul kaynaklardan da empati düzeyinin değerlendirilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir. İşlevsellik düzeyi de sosyo-demografik veri formunda sorulan sorularla ve yalnızca ebeveyn bildirimine dayanarak değerlendirilmiş, buna yönelik ayrıca bir değerlendirme aracı kullanılmamış ve öğretmen gibi bir başka kaynaktan bilgi alınmamıştır. Son olarak, çalışmanın temel amacının içe yönelim ve dışa yönelim problemlerinin empati düzeyleri ile ilişkisini değerlendirmek olması nedeniyle, çalışma deseninde olguların klinik tanılarına göre gruplama ve karşılaştırma yapılmamıştır. Ancak klinik tanılara göre ve hastalık şiddetini de içerecek şekilde yapılacak değerlendirmeler empati-psikopatoloji ilişkisini anlamada yararlı bilgiler sağlayacaktır.

SONUÇ

Çalışmamızda klinik örneklemde 8-14 yaş çocuk ve ergenlerde empati düzeyleri ile içe yönelim sorunları ve dışa yönelim sorunları arasında negatif yönlü bir ilişki saptanmıştır. Bu ilişki cinsiyete göre değerlendirildiğinde, kızlarda kaybolmakta, erkeklerde ise güçlenmektedir. Yazınla da uyumlu olacak şekilde davranım sorunları düşük empati yeteneği ile daha güçlü ilişkilidir. Ayrıca empati becerisi arttıkça çocuk ve ergenlerin ruhsal gelişimleri için öneme sahip akademik başarı ve olumlu arkadaşlık ilişkileri artmaktadır. Ancak empati düzeyleri ile içe yönelim ve dışa yönelim sorunları arasındaki ilişkinin daha iyi anlaşılması için klinik ve toplum örneklemlerinde yaş, cinsiyet ve kültürel farklılıkların etkisini ele alacak şekilde planlanan kesitsel çalışmalara ve izlem çalışmalarına ihtiyaç vardır. Çalışma sonuçlarımız göz önüne alındığında çocuk ve ergenlerin ruhsal güçlüklerinin tedavisinde empati becerilerinin ele alınarak geliştirilmesinin sağaltıcı etki gösterebileceği ve çocuk ve ergenlerin akademik başarı ve sosyal ilişkilerindeki işlevselliklerine olumlu katkı sağlayacağı ileri sürülebilir. Ayrıca okul öncesi dönemden başlayarak çocukların empati becerilerinin gözlenerek geliştirilmesine yönelik yapılacak girişimler, koruyucu ruh sağlığı açısından önemli katkılar sağlama potansiyeline sahiptir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Çalışma öncesinde Pamukkale Üniversite Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 18.05.2018 tarih ve 60116787-020/34252 sayı ile çalışma için etik kurul izni alınmıştır.

Hasta Onayı: Katılımcılar ve ebeveynleri çalışma öncesi çalışma onam formu imzalamışlardır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Cerrahi ve Medikal Uygulama: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Konsept: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Dizayn: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Veri Toplama veya İşleme: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Analiz veya Yorumlama: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Literatür Arama: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B., Yazan: Ö.B., S.N.E., U.E.İ., M.Ö., M.O.S., B.K.B.

Çıkar Çatışması: Yazarlar bu makale ile ilgili olarak herhangi bir çıkar çatışması bildirmemiştir.

Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.

References

Günay Ay M, Kılıç BG. Nörogelişimsel bozukluklar ve empati. Ortadoğu Tıp Derg. 2019;11:585-95.

Cuff BMP, Brown SJ, Taylor L, Howat DJ. Empathy: A review of the concept. Emot Rev. 2014;8:144-53.

Davis MH. Measuring individual differences in empathy: Evidence for a multidimensional approach. J Pers Soc Psychol. 1983;44:113-26.

Clark MA, Robertson MM, Young S. “I feel your pain”: A critical review of organizational research on empathy. Journal of Organizational Behavior, 2019;40:166-92.

Decety J, Jackson PL. The functional architecture of human empathy. Behav Cogn Neurosci Rev. 2004;3:71-100.

Malti T, Chaparro MP, Zuffianò A, Colasante T. School-Based Interventions to Promote Empathy-Related Responding in Children and Adolescents: A Developmental Analysis. J Clin Child Adolesc Psychol. 2016;45:718-31.

Boele S, Van der Graaff J, de Wied M, Van der Valk IE, Crocetti E, Branje S. Linking Parent-Child and Peer Relationship Quality to Empathy in Adolescence: A Multilevel Meta-Analysis. J Youth Adolesc. 2019;48:1033-55.

Eisenberg N, Valiente C, Eggum ND. Self-Regulation and School Readiness. Early Educ Dev. 2010;21:681-98.

Zorza JP, Marino J, Acosta Mesas A. Predictive Influence of Executive Functions, Effortful Control, Empathy, and Social Behavior on the Academic Performance in Early Adolescents. J Early Adolesc. 2019;39:253-79.

Milone A, Cerniglia L, Cristofani C, Inguaggiato E, Levantini V, Masi G, et al. Empathy in Youths with Conduct Disorder and Callous-Unemotional Traits. Neural Plast. 2019;2019:9638973.

Waller R, Wagner NJ, Barstead MG, Subar A, Petersen JL, Hyde JS, et al. A meta-analysis of the associations between callous-unemotional traits and empathy, prosociality, and guilt. Clin Psychol Rev. 2020;75:101809.

Hunnikin LM, Wells AE, Ash DP, van Goozen SHM. The nature and extent of emotion recognition and empathy impairments in children showing disruptive behaviour referred into a crime prevention programme. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2020;29:363-71.

de Wied M, Goudena PP, Matthys W. Empathy in boys with disruptive behavior disorders. J Child Psychol Psychiatry. 2005;46:867-80.

Gambin M, Sharp C. The Differential Relations Between Empathy and Internalizing and Externalizing Symptoms in Inpatient Adolescents. Child Psychiatry Hum Dev. 2016;47:966-74.

Schreiter S, Pijnenborg GH, Aan Het Rot M. Empathy in adults with clinical or subclinical depressive symptoms. J Affect Disord. 2013;150:1-16.

Auyeung K, Alden LE. Accurate Empathy, Social Rejection, and Social Anxiety Disorder. Clin Psychol Sci. 2020;8:266-79.

Öztürk Y, Özyurt G, Turan S, Mutlu C, Tufan AE, Akay AP. Relationships Between Theory of Mind (ToM) and Attachment Properties in Adolescent with Social Axiety Disorder. Noro Psikiyatr Ars. 2020;57:65-70.

Özyurt G, Öztürk Y, Akay A, Evren Tufan A. Anksiyete Bozukluğu Tanısı Olan Çocukların Empati Ve Saldırganlık Özelliklerinin Sağlıklı Kontrollerle Karşılaştırılması. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derg. 2017;24:219-27.

Batanova MD, Loukas A. Social anxiety and aggression in early adolescents: examining the moderating roles of empathic concern and perspective taking. J Youth Adolesc. 2011;40:1534-43.

Loukas A, Paulos SK, Robinson S. Early adolescent social and overt aggression: Examining the roles of social anxiety and maternal psychological control. J Youth Adolesc. 2005;34:335-45.

Dadds MR, Hunter K, Hawes DJ, Frost AD, Vassallo S, Bunn P, et al. A measure of cognitive and affective empathy in children using parent ratings. Child Psychiatry Hum Dev. 2008;39:111-22.

Christov-Moore L, Simpson EA, Coudé G, Grigaityte K, Iacoboni M, Ferrari PF. Empathy: gender effects in brain and behavior. Neurosci Biobehav Rev. 2014;46:604-27.

Ercan ES, Polanczyk G, Akyol Ardıc U, Yuce D, Karacetın G, Tufan AE, et al. The prevalence of childhood psychopathology in Turkey: a cross-sectional multicenter nationwide study (EPICPAT-T). Nord J Psychiatry. 2019;73:132-40.

Meriçli M, Yildiz T, Baykal S. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Polikliniğine Başvuran Olgularda Sosyodemografik Özellikler, Semptom ve Tanı Dağılımı. Namık Kemal Tıp Derg. 2019;7:140-5.

Karakoc Demirkaya S, Aksu H, Yilmaz N, Ozgur BG, Eren E, Avcil SN. Sociodemographic Characteristics and Diagnoses of Individuals Referred to a Child and Adolescent Psychiatry Outpatient Clinic of a University Hospital. Meandros Med Dent J. 2015;16:4-8.

Gumustas F, Yilmaz I, Yulaf Y, Gokce S, Sabuncuoglu O. Empathy and Facial Expression Recognition in Children With and Without Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: Effects of Stimulant Medication on Empathic Skills in Children with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. J Child Adolesc Psychopharmacol. 2017;27:433-9.

Günay Ay M, Kılıç BG. Factors Associated with Empathy Among Adolescents with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Turk Psikiyatri Derg. 2019;30:260-7.

Cassels TG, Chan S, Chung W, Birch SAJ. The role of culture in affective empathy: Cultural and bicultural differences. J Cogn Cult. 2010;10:309–26.

Trommsdorff G, Friedlmeier W, Mayer B. Sympathy, distress, and prosocial behavior of preschool children in four cultures. Int J Behav Dev. 2007;31:284-93.

Bryant BK. An Index of Empathy for Children and Adolescents. Child Dev. 1982;53:413-25.

Gürtunca A. Çocuklar ve Ergenler için Empati Ölçeği Türkiye Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. İstanbul, Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013; İstanbul.

Goodman R. The Strengths and Difficulties Questionnaire: a research note. J Child Psychol Psychiatry. 1997;38:581-6.

Güvenir T, Özbek A, Baykara B, Arkar H, Sentürk B, İncekaş S. Güçler Ve Güçlükler Anketinin (GGA) Türkçe Uyarlamasının Psikometrik Özellikleri. Turkish J Child Adolesc Ment Heal. 2008;15:65-74.

Eisenberg N, Lennon R. Sex differences in empathy and related capacities. Psychol Bull. 1983;94:100-31.

Schulte-Rüther M, Markowitsch HJ, Shah NJ, Fink GR, Piefke M. Gender differences in brain networks supporting empathy. Neuroimage. 2008;42:393-403.

Michalska KJ, Kinzler KD, Decety J. Age-related sex differences in explicit measures of empathy do not predict brain responses across childhood and adolescence. Dev Cogn Neurosci. 2013;3:22-32.

Geng Y, Xia D, Qin B. The Basic Empathy Scale: a Chinese validation of a measure of empathy in adolescents. Child Psychiatry Hum Dev. 2012;43:499-510.

Garaigordobil M. A comparative analysis of empathy in childhood and adolescence: Gender differences and associated socio-emotional variables. International Journal of Psychology & Psychological Therapy. 2009;9:217-35.

Koç M. Demografik Özellikler ile Empatik Eğilim Arasındaki İlişki: Yetişkinler Üzerine Ampirik Bir Araştırma. Igdir Univ J Soc Sci. 2016;1:25-47.

Eraslan M. Gençlerde duygusal zeka ve empatik eğilim düzeylerinin yaş, cinsiyet ve spor yapma değişkenlerine göre incelenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi. 2016;24:1839-52.

Rehber E, Atıcı M. İlköğretim İkinci Kademe Öğrencilerinin Empatik Eğilim Düzeylerine Göre Çatışma Çözme. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2009;18:323-42.

Derman MT. Çocukların empati beceri düzeylerinin ailesel etmenlere göre belirlenmesi. Int J Soc Sci. 2013;6:1365-82.

Cox DE. Socioeconomic Status and Media Exposure as Factors in Empathic Development. East Tennessee State University, the Faculty of the Department of Psychology, Unpublished master thesis, USA; May 2001.

Jolliffe D, Farrington DP. Development and validation of the Basic Empathy Scale. J Adolesc. 2006;29:589-611.

Jiang S, Dong L, Jiang C. Examining the link between economic strain and adolescent social behavior: Roles of social bonds and empathy. J Adolesc. 2020;84:1-10.

Bandy R, Ottoni-Wilhelm M. Family structure and income during the stages of childhood and subsequent prosocial behavior in young adulthood. J Adolesc. 2012;35:1023-34.

Masfety VK, Woodward MJ, Keyes K, Bitfoi A, Carta MG, Koç C, et al. Gender, the gender gap, and their interaction; analysis of relationships with children’s mental health problems. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2020 Sep 10.

Pasalich DS, Witkiewitz K, McMahon RJ, Pinderhughes EE; Conduct Problems Prevention Research Group. Indirect Effects of the Fast Track Intervention on Conduct Disorder Symptoms and Callous-Unemotional Traits: Distinct Pathways Involving Discipline and Warmth. J Abnorm Child Psychol. 2016;44:587-97.

Schoeps K, Mónaco E, Cotolí A, Montoya-Castilla I. The impact of peer attachment on prosocial behavior, emotional difficulties and conduct problems in adolescence: The mediating role of empathy. PLoS One. 2020;15:0227627.

Barriga AQ, Hawkins MA, Camelia CR. Specificity of cognitive distortions to antisocial behaviours. Crim Behav Ment Health. 2008;18:104-16.

Barriga AQ, Landau JR, Stinson BL, Liau AK, Gibbs JC. Cognitive distortion and problem behaviors in adolescents. Crim Justice Behav. 2000;27:36-56.

Frick PJ, White SF. Research review: the importance of callous-unemotional traits for developmental models of aggressive and antisocial behavior. J Child Psychol Psychiatry. 2008;49:359-75.

Moul C, Hawes DJ, Dadds MR. Mapping the developmental pathways of child conduct problems through the neurobiology of empathy. Neurosci Biobehav Rev. 2018;91:34-50.

Braaten EB, Rosén LA. Self-regulation of affect in attention deficit-hyperactivity disorder (ADHD) and non-ADHD boys: differences in empathic responding. J Consult Clin Psychol. 2000;68:313-21.

Deschamps PK, Schutter DJ, Kenemans JL, Matthys W. Empathy and prosocial behavior in response to sadness and distress in 6- to 7-year olds diagnosed with disruptive behavior disorder and attention-deficit hyperactivity disorder. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2015;24:105-13.

Marton I, Wiener J, Rogers M, Moore C, Tannock R. Empathy and social perspective taking in children with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. J Abnorm Child Psychol. 2009;37:107-18.

Calandri E, Graziano F, Testa S, Cattelino E, Begotti T. Empathy and Depression Among Early Adolescents: The Moderating Role of Parental Support. Front Psychol. 2019;10:1447.

Zhao Q, Neumann DL, Cao Y, Baron-Cohen S, Yan C, Chan RCK, et al. Culture-Sex Interaction and the Self-Report Empathy in Australians and Mainland Chinese. Front Psychol. 2019;10:396.

Durakoğlu A, Gökçearslan Ş. Lise Öğrencilerinin Empatik Eğilim Düzeyinin Çeşitli Değişkenlerle İlişkisi. e-Journal New World Scienses Acad. 2010;5:354-64.

Atoum M, Alhussami M, Rayan A. Emotional and behavioral problems among Jordanian adolescents: Prevalence and associations with academic achievement. J Child Adolesc Psychiatr Nurs. 2018;31:70-8.

Okano L, Jeon L, Crandall A, Riley A. Differential effects of internalizing behaviors on academic functioning for girls versus boys: An analysis of developmental cascades from elementary to high school. Dev Psychopathol. 2020;32:751-64.

Horan JM, Brown JL, Jones SM, Aber JL. The Influence of Conduct Problems and Callous-Unemotional Traits on Academic Development Among Youth. J Youth Adolesc. 2016;45:1245-60.

Pike A, Coldwell J, Dunn JF. Sibling relationships in early/middle childhood: links with individual adjustment. J Fam Psychol. 2005;19:523-32.

Decety J, Michalska KJ. Neurodevelopmental changes in the circuits underlying empathy and sympathy from childhood to adulthood. Dev Sci. 2010;13:886-99.

Yoo H, Feng X, Day RD. Adolescents’ empathy and prosocial behavior in the family context: a longitudinal study. J Youth Adolesc. 2013;42:1858-72.

Crocetti E, Van der Graaff J, Moscatelli S, Keijsers L, Koot HM, Rubini M, et al. A Longitudinal Study on the Effects of Parental Monitoring on Adolescent Antisocial Behaviors: The Moderating Role of Adolescent Empathy. Front Psychol. 2016;7:1726.

Çocuk ve Ergen Psikiyatri Polikliniğine Başvuran Olgularda Empati Düzeylerinin İçe Yönelim ve Dışa Yönelim Sorunları ile İlişkisi