ÖZET

Amaç:

Çalışmanın amacı üniversite öğrencilerinin sigara kullanımı ve nikotin bağımlılık düzeylerini belirlemek, sigara kullanımında ve nikotin bağımlılığında etkili olan faktörleri ortaya koymaktır.

Gereç ve Yöntem:

Araştırma Kasım-Aralık 2019 tarihleri arasında bir üniversitenin hemşirelik bölümünde öğrenim gören ve çalışmaya katılmayı kabul eden 247 hemşirelik öğrencisi ile yürütülmüştür. Verilerin toplanmasında tanıtıcı bilgi formu, Fagerström nikotin bağımlılık testi kullanılmıştır. Araştırmada tanımlayıcı analizler ve tek değişkenli analizlerden ki-kare testi uygulanmıştır. Veri analizinde Statistical Package for the Social Sciences 20.0 istatistik paket programı kullanılmıştır.

Bulgular:

Araştırmaya katılanların %61,9’u kadındı. Erkek cinsiyette sigara kullanım düzeyi %38,3 ile kadın cinsiyetten; 21 yaş ve üzeri grupta ise %12,1 ile 17-20 yaş aralığındaki öğrencilerden daha yüksekti (p<0,05). Sigara kullanımı oranı birinci sınıf öğrencilerinde %8,0 ile diğer sınıflardaki öğrencilerden, sigaranın zararlarını bilenlerde %18,6 ile bilmeyenlerden daha düşüktü (p<0,05). Alttan dersi olanlarda, ailesinde (%25,3) ve arkadaş çevresinde (%24,9) sigara kullanımının mevcut bulunduğu kişilerde sigara kullanımı daha yüksek bulundu (p<0,05). Eğitim ve sigara içmeye ait diğer özelliklerin sigara kullanım durumu üzerinde etkisi bulunmamaktadır (p>0,05). Sigara kullanan öğrencilerin %92,9’unda çok ileri düzeyde nikotin bağımlılığı bulunmaktadır.

Sonuç:

Sigara kullanım durumunu erkek olma, yaş, başarısızlığa bağlı ders tekrar etme, arkadaş çevresinde sigara kullanımı, ailede sigara kullanan bireylerin varlığı, sigaranın sağlığa zarar vermeyeceğini düşünme gibi faktörler olumsuz yönde etkilemektedir.

GİRİŞ

Sigara içme davranışı genetik, nörobiyolojik, demografik ve psikolojik faktörlerden etkilenir. Çocukluk deneyimleri bu davranışa neden olabilir^1,2. Bağımlılık, tekrarlanan madde kullanımından sonra meydana gelen fizyolojik, bilişsel ve davranışsal değişiklikleri ifade eder³. Nikotin stresi azaltır ve haz duygusuna neden olur. Sigarayı bırakmakla dopamin seviyeleri düşer ve sigara içme isteği ortaya çıkar^4,5. Sigara içenlerin çoğu stresle baş etmeye çalışıyorlardır. Stres asit üretimine neden olduğu için vücutta nikotin yoksunluğu belirtileri ortaya çıkar².

Toplumsal bir sorun olan tütün bağımlılığı, dünya genelinde her altı saniyede bir kişinin ölümüne neden olmaktadır. Ayrıca her yıl 600.000’den fazla sigara içmeyen kişi pasif içicilik nedeniyle ölmektedir. Dünyada 1,1 milyar tütün kullanıcısı vardır ve bu sayının önümüzdeki 20 yılda 1,6 milyara ulaşması beklenmektedir. Sigara içmek akciğer ve kalp hastalıklarına, bebeklik döneminde ani ölüm sendromuna ve hamilelerde düşüklere neden olmaktadır^4,6,7. Ancak insanlar zararlı etkilerini bilmelerine rağmen sigara içme prevalansı artmaktadır. İlgili önlemler alınmadığı takdirde, 2030 yılına kadar sigaraya bağlı ölümlerin 10 milyonu aşacağı tahmin edilmektedir^8,9.

Türkiye’de 15 yaş ve üzeri bireylerde tütün kullanımı 2016 yılında %26,5 ve 2019 yılında %28 oranındaydı. Kadınların tütün kullanım oranı 2016 yılında %13,3, 2019 yılında ise %14,9 idi. Kadınların %14,9’u her gün tütün kullanmaktadır^10,11. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2019) verilerine göre 15-24 yaş arası bireylerin günlük sigara kullanımı %18,1’e çıkmıştır¹¹. Dünya Sağlık Örgütü (2018), 15 yaş üstü erkeklerde sigara içme oranını Fransa’da %35,6, Japonya’da %33,7, Almanya’da %33,1 ve Türkiye’de %41,1 olarak bildirmiştir¹². TÜİK (2019), 15 yaş üzerinde olanlarda sigaraya başlamanın en yaygın nedeninin “akran etkisi” olduğunu bildirmiştir¹¹.

Bireyin yaşı, geliri, kültürel etkileşim, stres gibi bazı faktörler ve tütün reklamları ve tütün ürünlerini satın alma kolaylığı gibi çevresel faktörler gençlerde sigara içme davranışını kolaylaştırılmakta ve pekiştirilmektedir^13-15. Ergenlik döneminde sigara içmeye başlama ve devam etme davranışı, takdir edildiğini hissetme ve sosyal olarak uyum sağlama isteği ile arkadaşların etkisinden kaynaklanmaktadır¹⁶.

Bireyin üniversite yılları hızlı yaşam değişikliklerinin, yeni dostlukların, sosyal paylaşımların olduğu bir dönemdir. Üniversite öğrencileri bu yeni yaşam değişikliklerine eşlik eden bazı problemlerle ve aileden ve akrabalardan uzak olma sorunu ile mücadele edebilirler¹⁶. Üniversite öğrencilerinin sigara bağımlılığı ile ilgili çeşitli çalışmalar bulunmaktadır^17,18. Ancak bu çalışma düşük gelir düzeyi olan ve nitelikli sağlık uygulamalarına en fazla ihtiyaç duyan öğrenciler üzerinedir¹⁹. Bu çalışmada hemşirelik öğrencilerinde sigara ve nikotin bağımlılık düzeyleri ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi amaçlanmıştır.

GEREÇ VE YÖNTEMLER

Çalışma Türü

Bu çalışma tanımlayıcı bir çalışmadır.

Çalışmanın Yeri ve Zamanı

Araştırma, Türkiye’de bir üniversitede hemşirelik öğrencileri ile Kasım-Aralık 2019 tarihleri arasında gerçekleştirildi. Örneklem büyüklüğünün 260 hemşirelik öğrencisini kapsaması hedeflendi. Ancak araştırma süresince hemşirelik fakültesinde bulunan ve katılmayı kabul eden 247 hemşirelik öğrencisi araştırmaya dahil edildi.

Çalışmaya Dahil Etme Kriterleri

Herhangi bir duyusal, zihinsel, bedensel engeli veya iletişim sorunu olmayan ve aydınlatılmış onam formunu imzalayan hemşirelik öğrencileri çalışmaya dahil edildi.

Veri Toplama Araçları

Veriler, araştırmacı tarafından literatür doğrultusunda hazırlanan yapılandırılmış anket formu ve Fagerström nikotin bağımlılığı testi (FTND) kullanılarak toplandı²⁰.

Yapılandırılmış Anket Formu

Formda hemşirelik öğrencilerinin sosyo-demografik ve aile özellikleri, üniversite eğitimi ve sigara içme durumu ile ilgili sorular yer almıştır.

Fagerström Nikotin Bağımlılığı Testi

FTND sigara bırakma kliniklerinde kullanılmaktadır^21,22. Fagerstrom ve ark.²³ (1992) tarafından geliştirişmiş olup altı sorudan oluşmaktadır. Sorular için 2 veya 4 cevap seçeneği bulunmaktadır. Sorulardan 3 tanesi evet-hayır şeklinde olup, iki cevap seçeneği bulunmaktadır. Puan değeri sıfır veya birdir. Üçü çoktan seçmeli cevap şeklindedir, dört cevap seçeneği vardır ve puan değeri sıfır ile üç arasındadır. Sigaraya bağımlılık düzeyi arttıkça testten alınan puan da artmaktadır. Testten alınabilecek en yüksek puan 10, en düşük puan ise 0,24’tür. FTND puanlaması düşük (0-4 puan), orta (5-6 puan), yüksek (7-8 puan) ve çok yüksek (9-10 puan) olarak değerlendirilir²⁴. FTND’nin Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması, testi orta derecede güvenilir bulan Uysal ve ark.²⁰ (2004) tarafından yapılmıştır. Ölçeğin Cronbach’s alfa katsayısı 0,56 olarak belirlenmiştir²⁰.

Çalışmanın Değişkenleri

Bağımlı değişken sigara içme düzeyiydi. Bağımsız değişkenler ise cinsiyet, yaş, aile tipi, anne-babanın eğitim ve çalışma durumu, üniversite eğitimi süresince ikamet edilen yer, sınıf, başarısız olunan dersi tekrar alma durumu, aile ve arkadaşların sigara içme durumu ve sigaranın zararlı etkilerini bilme durumu idi.

İstatistiksel Analiz

Veriler tanımlayıcı analiz (sayı, yüzde, ortalama, standart sapma) ve ki-kare testi kullanılarak değerlendirildi ve ardından Statistical Package for the Social Sciences 20.0 istatistik programı kullanılarak analiz edildi. Tüm araştırma masrafları araştırmacılar tarafından karşılandı. 0,05’ten küçük bir p değeri istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.

Veri Toplama

Veriler sınıf ortamında yüzyüze görüşme tekniği ile 15-20 dakika içinde toplandı. Veri toplamaya başlamadan önce öğrencilere araştırma hakkında bilgi verildi.

Etik Hususlar

Araştırmanın yapılabilmesi için Muş Alparslan Üniversitesi Girişimsel Olmayan Etik Kurulu’ndan etik onayı (karar no: E.17798, tarih: 25.12.2019) ve araştırmanın yapıldığı kurumdan yazılı izin alındı. Ayrıca araştırmaya katılmayı kabul eden hemşirelik öğrencilerinden Bilgilendirilmiş Onam Formu alındı. Verilerin gizliliği sağlandı.

BULGULAR

Hemşirelik öğrencilerinin %61,9’u kadın, %50,2’si 17-20 yaş arasında, %23,1’i geniş aileye sahip ve %31,6’sı giderlerinden daha az gelire sahipti. Babalarının %49,0’ı ve annelerinin %2,0’ı çalışıyordu, annelerinin %73,3’ü ve babalarının %31,6’sı okuma yazma bilmiyor veya okula gitmemişti. Erkeklerin (%38,3) sigara içme düzeyleri kadınlara göre daha yüksekti. Yirmi bir yaş ve üzeri öğrencilerin (%12,1) sigara içme düzeyleri 17-20 yaş arası öğrencilere göre daha yüksekti (p<0,05). Diğer sosyodemografik değişkenlerin sigara içme düzeyine etkisi bulunmadı (p>0,05) (Tablo 1).

Hemşirelik öğrencilerinin %62,8’i üniversite eğitimleri boyunca yurtta yaşamıştı, %35,2’si birinci sınıf öğrencisiydi, %33,6’sı başarısız bir dersi tekrar alıyordu, %83,0’ının çevresinde sigara içen arkadaşları vardı. %67,2’sinin ise ailesinde sigara içen vardı ve %95,5’i sigaranın zararlı etkilerini biliyordu (Tablo 2).

İlk yıl öğrencilerinin (%8,0) sigara içme düzeyleri okula geri dönenlere göre daha düşüktü. Sigaranın zararlarını bilen hemşirelik öğrencilerinde (%18,6) bilmeyenlere göre sigara kullanımı daha düşüktü (p<0,05). Başarısız olduğu dersi tekrar alanlarda ve ailesinde (%25,3) veya arkadaş çevresinde (%24,9) sigara içenlerde sigara kullanım oranı daha yüksekti (p<0,05) (Tablo 2).

Hemşirelik öğrencilerinde sigara içme oranı %20,6 idi. Sigara içenlerin %54,9’u lisede, %23,5’i üniversitede sigaraya başladıklarını belirttiler. %43,1’i sigaraya yetişkinlere kendilerini kanıtlamak için başlamış, %56,9’u stresli durumlarda içmiş ve %44,2’si sigarayı bırakmak istememiştir (Tablo 3).

Hemşirelik öğrencilerinin ortalama FTND puanı 12,7±2,6 idi. Sigara içenlerin %92,9’u çok ileri düzeyde nikotin bağımlılığına sahipti.

TARTIŞMA

Üniversite yılları bireylerin sigaraya başladığı en kritik dönemlerden biridir. Bu araştırma öğrencilerin daha çok yurtlarda yaşadığı ve gelirlerinin yetersiz olduğu bir bölgede yapıldı. Sigara içen hemşirelik öğrencilerinin sigaraya en sık lise yıllarında başladıkları, bunu üniversite yıllarının takip ettiği bildirildi. Türkiye genelinde sigara içme yaşı giderek düşmektedir²⁵.

Sigara bağımlısı yetişkinlerin çoğu sigaraya 18 yaşından önce başlamaktadır^6,15,26. Yapılan araştırmalar sigaraya başlama yaşının 13 yaşına kadar düştüğünü tespit etmiştir^1,27. Bu da sigaraya çocuklukta başlanabileceğini ve tütün satışı yasak olmasına rağmen, çocuklar için kolayca erişilebilir olduğunu göstermektedir. Çocukluk çağında sigaraya başlayan kişiler, üniversite yıllarında bağımlı hale gelmektedir. Çalışmamızda hemşirelik öğrencilerinde sigara içme düzeyi %20,6 olarak bulundu. Çeşitli araştırmalar Türkiye’de sigara içme oranının %12,3 ile %30,0 arasında değiştiğini ortaya koymuştur^1,25,28,29. Diğer ülkelerde karşılaştırılabilir sonuçlar gözlenmiştir; Fransa, ABD, İspanya ve Avustralya gibi ülkelerde hemşirelik öğrencilerinin sigara içme düzeyleri %22,9 ile %30,4 arasında değişmektedir^30,31.

Mevcut çalışmada, sigara içen hemşirelik öğrencileri, en sık kendilerini yetişkinlere kanıtlamak için sigara içmeye başlamışlardır. Araştırmalar, bireylerin aile desteğinin olmaması, okul sorunları, yalnızlık, arkadaş etkisi ve merak gibi çeşitli nedenlerle sigaraya başladığını bildirmektedir^10,27,30. Bu çalışmada hemşirelik öğrencilerinin diğer sigaraya başlama nedenleri akademik stres, arkadaş gibi olma isteği, merak ve ailede sigara içenlerin varlığıydı. Çoğu sigaraya daha genç yaşta başlayan bu hemşirelerin sigaraya başlama nedenlerinden bazıları kendilerini yetişkin gibi göstermeleri, sosyal-okul çevrelerine uyum sağlamaları ve dikkat çekmeleriydi^32-35.

Birçok toplumda sigara içmek erkeklerde sosyal olarak kabul edilen bir davranıştır. Tütün endüstrisi bu toplumsal kabulü bir fırsata dönüştürerek erkeklerin sigara tüketimini artırmayı hedeflerler. Birkaç çalışma, erkeklerde kadınlara göre daha yüksek düzeyde sigara içme oranı bulmuştur^36-38. Çalışmamız da aynı şekilde erkek hemşirelik öğrencilerinde kadınlara göre daha yüksek düzeyde sigara içme oranı göstermiştir. Son yıllarda kadınlar arasında sigara içme alışkanlığı hızla artmıştır. Bu durum kadınların üniversite eğitimleri nedeniyle sosyal hayata daha aktif katılımlarıyla ilişkilendirilmektedir. Erkeklerin sigara tüketiminin istenilen düzeye geldiğini düşünen tütün sektörünün yeni hedef kitlesi kadınlardır. Bu nedenle tütün şirketleri kadınları sigaraya başlamaya teşvik eden pazarlama faaliyetlerini artırmıştır³⁸.

Yaş da sigara içme alışkanlığını etkilemektedir. Bu çalışmada, hemşirelik öğrencilerinin yaşı ilerledikçe tütün kullanım düzeyinin de arttığı görüldü. Yaşla birlikte sosyal ortamdaki değişiklikler ve artan stres, sigara içme oranlarını artırmaktadır³⁹. Ayrıca, belirli bir yaşa ulaştıktan sonra bireylerin bu alışkanlığı bırakması zorlaşmaktadır²⁶. Hemşirelik öğrencilerinin çalışmaları ilerledikçe, farklı çalışma yıllarında sigara içme davranışlarında farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Araştırmalar, son sınıf hemşirelik öğrencilerinin sigara içme olasılığının daha yüksek olduğunu göstermiştir^24,40-42. Mevcut çalışma, hemşirelik birinci sınıf öğrencilerinde sigara içme düzeyini diğer sınıflara göre daha düşük bulmuştur. Bu sonuç, sağlık eğitiminin hemşirelik öğrencilerinin sağlıksız alışkanlıklarını değiştirmediğini, sınıfları ilerledikçe sigara içme eğilimlerinin arttığını göstermektedir. Üst sınıf öğrencilerinin genişleyen sosyal çevreleri nedeniyle sigara ve alkol kullanımı gibi kötü alışkanlıkları olan kişilerin sayısının artması, sigara içme davranışlarında etkili olmaktadır³⁹. Özellikle hemşirelik son sınıf öğrencilerinde mezuniyet ve iş bulma stresi sigara içme oranını artırmaktadır.

Başarısız bir ders ve düşük akademik başarı, hemşirelik öğrencilerinin stresi üzerinde önemli bir etkiye sahip olup, sigara içme eğilimlerini artırmaktadır. Çalışmamız başarısız bir dersi tekrar alan hemşirelik öğrencilerinde diğer öğrencilere göre daha yüksek sigara içme alışkanlığı bulmuştur. Karabiber ve ark.³⁵ (2018) da benzer bir sonuç bulmuş ve başarısızlık nedeniyle ders tekrarı yapanlarda tütün kullanımında artış olduğunu bildirmişlerdir.

Ailede, arkadaşlarda veya akranlarında sigara içen birinin olması sigaraya başlama açısından dezavantajdır^43-47. Bu durum sigaranın zararsız bir madde olarak algılanmasına neden olmaktadır. Bu çalışmada, ailesinde veya yakın arkadaş çevresinde sigara içen biri olan hemşirelik öğrencilerinin sigara içme oranının diğer öğrencilere göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Bazı çalışmalarda, aile üyeleri veya sınıf arkadaşları sigara içen hemşirelik öğrencilerinde yüksek düzeyde sigara bağımlılığı bildiren karşılaştırılabilir sonuçlar bulunmuştur^48-50. Kutlu ve ark.³⁸ (2005) kişinin sigara içme durumu ile yakın arkadaş, baba ve kardeşlerin sigara içme durumu arasında anlamlı bir ilişki bulmuşlardır. Bunun nedeni, sigara içen aile üyelerini rol model olarak görmeleri, sigara içen arkadaş çevrelerini taklit etmeleri ve bunu çocukluktan beri yapmaları olabilir.

Sigaranın zararlı etkilerini bilmek, insanları bu alışkanlıktan koruyan önemli bir faktördür. Bu çalışmada sigaranın zararlı etkilerini bilmeyen hemşirelik öğrencilerinin diğer öğrencilere göre daha fazla sigara içtikleri belirlenmiştir. Öğrencilerin büyük çoğunluğu sigaranın zararlarını bilmesine rağmen %44,2’si sigarayı bırakmak istememiştir. Bu durum eğitimlerine rağmen konuyla ilgili yeterli bilince sahip olmadıklarını göstermektedir⁵¹. Sigaraya erken başlama ve bırakmaya direnç, sigara bağımlılığını artırmaktadır⁵².

Sigarayı bırakma başarısını etkileyen başlıca faktörlerden biri nikotin bağımlılığının şiddetidir⁵³. Bu çalışmada hemşirelik öğrencilerinin FTND puan ortalaması 12,7±2,6 idi. Sigara içenlerin %92,9’u çok ileri düzeyde nikotin bağımlılığına sahipti. Bu sonuçlar literatürdekilerin oldukça üzerindedir. Battaloğlu İnanç²⁸ (2015) FTND puan ortalamasının 3,08±2,07 olduğunu ve katılımcıların %20,0’ının ileri düzeyde, %5’inin ise çok ileri düzeyde nikotin bağımlılığına sahip olduğunu saptamışlardır. Hemşirelik öğrencilerinin FTND puan ortalaması Moreno-Coutiñove ve Villalobos-Gallegos⁵⁴ (2017) tarafından 3,88±2,34, Evli ve ark.¹⁶ (2021) tarafından 3,52±2,47 olarak bulunmuştur. Bağımlılık puanlarının literatüre göre daha yüksek olmasının nedenleri, çevrede sigara içilmesi, arkadaşların teşvik etmesi ve merak duygusu, aileden uzak olma, aileyi otorite olarak görme ve üniversite hayatının getirdiği özerklik duygusu olarak gösterilebilir⁵⁵.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Bu çalışmanın bazı kısıtlılıkları vardır. Sonuçları çalışmanın yapıldığı yer ve zamandaki hemşirelik öğrencileri ile sınırlıdır. Veriler, öğrencilerin öz bildirimleri kullanılarak toplanmıştır. Araştırmaya katılmayı kabul eden hemşirelik öğrencilerinin çoğunluğu kadındır.

SONUÇ

Sigara içme durumu erkek cinsiyet, yaş, başarısız bir dersi tekrar alma, arkadaş çevresinde sigara içen kişinin olması, ailede sigara içen kişinin olması ve sigarayı sağlığa zararsız olarak görme gibi faktörlerden olumsuz etkilenmektedir.

Sonuçlar, sigara bağımlılığı konusundaki eğitimin gözden geçirilmesi gerektiğini göstermektedir. Hemşirelik fakülteleri ve sürekli eğitim merkezlerinin müfredatlarında tütün bağımlılığı ile mücadele vurgulanmalıdır. Sigara bağımlılığı eğitimlerinin etkili olabilmesi için kulüp faaliyetleri, sertifika programları ve ilgili kurslar gerekmektedir; alternatif teknikler, hobiler veya spor aktiviteleri planlanmalıdır. Ebeveynlerin eğitim ve farkındalık düzeyleri artırılmalıdır. Sigarayla mücadele stratejileri hem bireyleri hem de yakın çevrelerini hedef almalıdır.

Etik

Etik Kurul Onayı: Çalışma için Muş Alparslan Üniversitesi Girişimsel Olmayan Etik Kurulu’ndan onay alınmıştır (karar no: E.17798, tarih: 25.12.2019).

Hasta Onayı: Çalışmamıza dahil edilen tüm hastalardan bilgilendirilmiş onam formu alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept - Dizayn - Veri Toplama veya İşleme - Analiz veya Yorumlama - Literatür Arama - Yazan: E.B., S.G.

Çıkar Çatışması: Yazarlar bu makale ile ilgili olarak herhangi bir çıkar çatışması bildirmemiştir.

Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.