ÖZET

Amaç:

Boğmaca hastalığı, damlacık yoluyla bulaşan, bulaştırıcılık süresi uzun bir hastalıktır. Özellikle preterm doğanlarda ve aşıları tamamlanmamış süt çocuklarında ağır hastalık tablolarına, hastane kaynaklı salgınlara sebep olabilir. Bu nedenle, gebelikte annenin ve bebeğe temas edecek kişilerin Tdap (tetanos, erişkin tip difteri ve asellüler boğmaca aşısı) ile aşılanması önerilmektedir. Bu uygulama koza stratejisi olarak adlandırılır ve sağlık çalışanları da koza stratejisi kapsamında yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı, koza stratejisi kapsamında yenidoğan yoğun bakım ünitesinde (YYBÜ) görev yapan sağlık çalışanlarının boğmaca farkındalıklarını ve Tdap aşı olma durumlarını belirlemektir.

Sonuç:

Sağlık Bakanlığı YYBÜ’de görev yapan sağlık çalışanlarının Tdap ile aşılanmasını önermesine rağmen, uygulamada sorunların olduğu düşünülmektedir. Sağlık çalışanlarına aşı önerisi veren tüm hekimlerin boğmaca hastalığı hakkındaki farkındalıklarının arttırılıp, koza stratejisini uygulamaya geçirmelerine ihtiyaç vardır. Yardımcı sağlık personellerinin de boğmaca hastalığı ve aşıları hakkındaki bilgi düzeylerini arttıracak müdahaleler gerekmektedir.

Bulgular:

Yaş ortalamaları 38,7±7,3 yıl olan 89 katılımcının %76’sı (n=68) hemşire/ebe ve doktorlardan oluşmaktaydı. Boğmaca hastalığı ve aşıları hakkındaki bilgi düzeyi doktorlarda diğer gruplara göre anlamlı derecede yüksekti (sırasıyla p<0,001, p<0,003). Katılımcılar arasında Tdap ile aşılı kimse yoktu. BABD puanın yüksek olması, Tdap aşısı olma niyetinin olumlu olması ile ilişkili bulundu (p=0,02). Mesleklere göre değerlendirildiğinde ise doktorlar arasında, diğer gruplara göre Tdap aşısı olma niyeti daha yüksekti (p=0,007).

Gereç ve Yöntem:

Araştırmamız, kesitsel ve tanımlayıcı tipte yüz yüze anket çalışması şeklinde tasarlandı. Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi YYBÜ’de görev yapan sağlık çalışanları araştırmaya davet edildi. Anket, katılımcıların demografik verileri, boğmaca hastalığı hakkındaki bilgi düzeyleri, boğmaca aşısı hakkındaki bilgi düzeyleri (BABD) ve aşılanma durumlarını öğrenmek amacıyla 21 sorudan oluşmaktadır.

GİRİŞ

Boğmaca, Bordetella pertussis’in neden olduğu oldukça bulaşıcı bir solunum yolu hastalığıdır. Özellikle altı aydan küçük bebeklerde, preterm doğanlarda ve aşısız süt çocuklarında daha şiddetli seyretmektedir¹. Süt çocukluğu döneminde, pnömoniye bağlı mekanik ventilasyon ihtiyacı, pulmoner hipertansiyon, tam kan değişimi gerektiren lökositoz, nöbetler ve ölümle sonuçlanan olgular bildirilmiştir². Bu nedenle bir yaş altında boğmaca olgularını önlemek için, öncelikli olarak annelerin gebeliğin 27.-36. haftaları arasında Tdap (tetanos, erişkin tip difteri ve asellüler pertussis aşısı) ile aşılanması, ek olarak bebek ile yakın teması olacak kişilerin Tdap ile aşılanması önerilmektedir. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (The Centers for Disease Control and Prevention), 2005 yılından itibaren bu uygulamayı koza stratejisi olarak adlandırmakta ve bebeğin yakın temaslılarının aşılanmasını önermektedir³. Benzer şekilde, influenzadan korunmak için de altı aydan küçük aşısız bebeklerle temas edecek kişilerin ve sağlık çalışanlarının influenza aşısı olmaları önerilmektedir⁴.

Boğmaca üst solunum yolu enfeksiyonu gibi başlayabilir ve erken dönemde tanısı gözden kaçırılabilmektedir. Tedavisiz olgularda üç hafta boyunca bulaştırıcılık sürebilir. Boğmacanın hastane kaynaklı salgınlara yol açtığı görülmüştür. Nazokomiyal boğmacanın önlenmesi amacıyla sağlık çalışanları da koza stratejisi kapsamında yer almaktadır. Cerrahi servisi, yenidoğan yoğun bakım ünitesi (YYBÜ) gibi farklı birimlerde ortaya çıkan hastane kaynaklı boğmaca salgınları bildirilmiştir^5-7. Calugar ve ark.’nın⁸ araştırmasında, boğmaca olan bir bebeğin, 17 sağlık çalışanını enfekte ettiği ve hastaneye 74 bin dolar maliyete sebep olduğu gösterilmiştir. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi, hastalarla direk teması olan sağlık çalışanlarına önceki tetanos, erişkin tip difteri (Td) aşı durumundan bağımsız olarak tek doz Tdap önermektedir. Bir yaşından küçük bebekle teması olan sağlık personeline öncelik verilmesi, hekimlerin yanı sıra hemşire, hemşire yardımcısı, radyoloji teknisyeni, tıp ve hemşirelik öğrencilerini, sekreterlik çalışanlarını da kapsayan bir aşı uygulamasını vurgulamaktadır⁹.

Sağlık Bakanlığı’nın sağlık çalışanı aşılamaları kapsamında, özellikle YYBÜ’de, doğumhane, kemik iliği transplantasyon ünitelerinde çalışan sağlık personeli ve temizlik elemanlarına, 112 acil sağlık hizmetleri ve Ulusal Medikal Kurtarma Ekibi personeline Tdap aşısı önerilmektedir. Bu sayede boğmacanın ağır morbidite ve mortalite ile seyredebileceği yenidoğan ve immün yetmezlikli hasta grubunun koza stratejisi ile korunması amaçlanmaktadır. Bununla birlikte aşıların ikincil kazanımları kapsamında nitelikli sağlık personelinin işgücü kaybının önlenmesi de sağlanacaktır¹⁰.

Bu çalışmanın birincil amacı, koza stratejisi kapsamında YYBÜ’de görev yapan sağlık çalışanlarının boğmaca farkındalıklarını ve Tdap aşı olma durumlarını belirlemektir. Sağlık çalışanlarına önerilen diğer aşı durumlarını saptamak, personeli Sağlık Bakanlığı’nın önerdiği aşılar hakkında bilgilendirip, Tdap aşı niyetlerini belirlemek de ikincil olarak amaçlanmıştır.

GEREÇ VE YÖNTEM

Olguların Seçimi

Araştırmamız, kesitsel ve tanımlayıcı tipte, yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak anket çalışması şeklinde tasarlandı. Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi YYBÜ’de Mayıs-Haziran 2021 tarihlerinde gerçekleştirildi. Ünitede görev yapan hemşire/ebe, tıbbi sekreter, temizlik personeli ve rotasyonlar halinde görev yapmakta olan pediatri hekimlerinden oluşan 91 sağlık çalışanı araştırmaya davet edildi ve 89 kişi görüşmeyi kabul etti.

Anket, katılımcıların demografik verileri, boğmaca hastalığı hakkındaki bilgi düzeyleri (BHBD), boğmaca aşısı hakkındaki bilgi düzeyleri (BABD) ve aşılanma durumlarını öğrenmek amacıyla 21 soruyu içeren dört kısımdan oluşmaktaydı. Bilgi düzeyini ölçmeyi hedefleyen 13 soru, Sağlık Bakanlığı ve Çocuk Sağlığı Derneği’nin boğmaca hastalığı ve aşıları hakkındaki bilgilendirme yazıları dikkate alınarak tüm sağlık çalışanlarını kapsayacak şekilde hazırlandı. Bilgi düzeyini ölçmek için hazırlanan soruların, Evet-Hayır-Bilmiyorum şeklinde cevaplandırılması istendi. Puanlandırma yapılırken ‘doğru cevaplar 3 puan’, ‘fikrim yok diyenler 2 puan’, ‘yanlış cevaplar 1 puan’ olacak şekilde hesaplandı. Boğmaca hastalığı hakkındaki sekiz sorunun puan toplamı BHBD, boğmaca aşısı hakkındaki beş soruya verilen cevapların puan toplamı BABD olarak isimlendirildi. Boğmaca hastalığına dair; hastalığın bulaşıcılık oranı ve bulaş yolu, sebep olduğu klinik tablo, hastalığı geçirmekle kalıcı bağışıklık kazanılıp kazanılmadığı ve üç yılda bir yaptığı bölgesel salgınlar hakkında sorular soruldu. Boğmaca aşıları için ise, aşının Sağlık Bakanlığı aşı takviminde yer alıp almadığı, erişkinler için farklı formları olup olmadığı, hastalık geçirenin aşı olmasına gerek olup olmadığı, sağlık çalışanlarına önerilen aşılar listesinde olup olmadığı soruldu. Katılımcıların yazılı onamları alındıktan sonra, yaklaşık 7 dakika süren anket araştırmacı tarafından yüz yüze uygulandı. Anketteki son soru katılımcıların aşı olma niyetleri ile ilgiliydi. Aşı niyeti sorulmadan önce katılımcılar Sağlık Bakanlığı’nın Tdap aşı önerisi hakkında yazılı ve sözlü olarak bilgilendirildi. Bilgilendirmenin hemen ardından katılımcıların aşı niyetlerini belirlemek için Tdap aşısı olmayı düşünüp düşünmedikleri soruldu.

Araştırma için Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nden etik kurul onayı alındı (protokol no: GOKA/2021/10/3, tarih: 26.05.2021).

İstatistiksel Analiz

Bulguların gruplar arasında karşılaştırılması Statistical Package for the Social Sciences (sürüm 23) programı ile analiz edildi. Kategorik değişkenler için ki-kare testi kullanıldı. Gruplardaki bağımsız değişkenlerin dağılımı Shapiro-Wilk testi ile incelenerek normal dağılıma uyanlar t-test ile normal dağılım göstermeyenler ise Mann-Whitney U testi ile karşılaştırıldı. P değerinin <0,05 olması anlamlı kabul edildi.

BULGULAR

Katılımcıların %91’i (n=81) kadın, %9’u (n=8) erkekti ve yaş ortalamaları 38,7±7,3 yıl olarak hesaplandı. Anket görüşmesi yapılanların %76’sı hemşire/ebe ve doktorlardan oluşmaktaydı. Katılımcıların mesleki özellikleri TŞekil 1’de yer almaktadır.

Boğmaca hastalığı ve aşıları hakkındaki bilgi düzeyi, doktor katılımcılarda diğer gruplara göre anlamlı derecede yüksekti (BHBD: p<0,001 - BABD: p<0,003). Katılımcılardan 14 (%16) kişi boğmaca hastalığı hakkındaki bilgi sorularını tam olarak doğru cevaplarken, sadece 3 kişi aşılar hakkındaki soruları tam olarak doğru cevapladı. Bilgi düzeyini ölçmeyi hedefleyen sorular ve doğru yanıtlanma oranları Tablo 1’de gösterilmektedir.

Ünitede görev yapan sağlık çalışanlarına, kendilerinin bildirimini esas alacak şekilde aşı durumları soruldu. Katılımcılar arasında Tdap ile aşılı hiç kimse yoktu. En yüksek oranda Td (n=66, %74) ile aşılı olan ekibin, diğer aşıları yaptırma oranı Şekil 1’de gösterilmektedir.

Katılımcılara, sağlık çalışanı olduğu için hangi aşıları yaptırmaları gerektiği konusunda öneri aldığı sorulduğunda, %67’si (n=60) öneri almadığını belirtti. Birden fazla aşı için öneri alan 21 kişi bulunmaktaydı. Sağlık çalışanlarına önerilen aşılar Şekil 2’de belirtilmiştir. Aşı olma önerisini kimden aldığı değerlendirildiğinde, öneri alan 29 kişi içerisinde 20 kişi işyeri hekiminden, 2 kişi aile hekimi ve 2 kişi de enfeksiyon hastalıkları uzmanından bu öneriyi aldığını belirtti.

Bilgilendirme sonrası Tdap aşı niyetleri sorulduğunda, katılımcıların yarıdan fazlası Tdap aşısı olmayı düşünmediğini belirtti. Aşı, hastane tarafından temin edilirse 32 (%36) kişi, kendi imkanlarıyla da olsa aşı maliyetini karşılayarak aşıyı yaptıracağını belirten 6 (%7) kişi bulunmaktaydı. BABD puanın yüksek olması, aşı olma niyetinin olumlu olması ile ilişkili bulundu (p=0,02) (Tablo 4). Mesleklere göre değerlendirildiğinde ise doktorlar arasında Tdap aşısı olma niyeti %71 oranında saptandı ve bu oran diğer gruplara göre istatistiksel açıdan anlamlı olacak şekilde daha yüksekti (p=0,007) (Tablo 4).

TARTIŞMA

Araştırmamızda YDYBÜ’de görev yapan sağlık çalışanlarının boğmaca farkındalıkları ve Tdap aşılanma durumlarını belirlemek amaçlanmıştı. Ünitede Tdap ile aşılı olan sağlık çalışanı yoktu. Sağlık Bakanlığı tarafından sağlık çalışanlarına önerilen aşılar içerisinde boğmaca aşısının yer aldığı az sayıda katılımcı (n=28, %32) tarafından bilinmekteydi. Aşı hakkında bilgi düzeyinin yüksek olması, olumlu aşı niyeti ile anlamlı derecede ilişkili bulundu (p=0,02).

Sağlık çalışanlarında Tdap aşı oranları ülkelerin aşı stratejilerine göre değişiklik göstermektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), İngiltere, Almanya gibi ülkeler tüm sağlık personeline Tdap yapılmasını önerirken, Fransa, Avusturya ve Türkiye’de riskli grupla teması olabilecek sağlık çalışanlarına önerilmektedir^9-11. ABD ve Fransa’da sağlık çalışanlarının aşı oranları ulusal veri kayıt sistemlerinde yer alır. Çoğunluğu bu iki ülkeden olan 28 çalışmanın değerlendirildiği bir sistematik derlemede, aşı oranlarının halen düşük olduğu ancak yıllar içerisinde müdahalelerle sağlık çalışanları arasında aşılanmanın yaygınlaştığı bildirilmiştir. ABD’de 2007-2015 yılları içerisinde, sağlık çalışanları arasında Tdap aşı oranları %6,1’den %45,1’e yükselmiştir. Fransa’da ise Tdap ile aşılı olma oranının %63,9 olduğu belirtilmiştir¹².

Ülkemizde bu şekilde bir kayıt sistemi olmadığı için sağlık çalışanları arasında Tdap aşı oranları hakkında yapılmış çalışmalar önem kazanmaktadır. Çocuk kliniğinde görev yapan hemşire ve doktorların dahil edildiği bir seroprevalans çalışmasında, 169 katılımcının %39,6’sı boğmacaya karşı seronegatif saptanırken, sadece %1,8’inin (n=3) Tdap ile aşılı olduğu görülmüştür¹³. Tanrıover ve ark.’nın¹⁴ 1.303 kişide yaptığı seroprevalans çalışmasında 35 katılımcı sağlık çalışanıdır ve sağlık çalışanları arasında boğmacaya karşı seropoziflik oranı %5,7 olarak bulunmuştur. Bu çalışmadaki katılımcıların aşı durumlarına ait veri paylaşılmamıştır. Bizim araştırmamızda da katılımcılar arasında Tdap ile aşılı olan sağlık çalışanı bulunmamaktaydı.

Aşı kabulünü etkileyen faktörler arasında aşının yarar/risklerini kanıta dayalı olarak doğru algılamak yer almaktadır. Sağlık çalışanlarının aşılar hakkındaki bilgileri, kendi aşı uygulamalarını ve aşı önerilerini etkilemektedir¹⁵. Katılımcıların büyük çoğunluğu, boğmacanın küçük çocuklarda ölüme sebep olabileceğini ve hastalığın damlacık yoluyla bulaştığını doğru olarak biliyordu. Ancak yarıdan fazlası boğmacanın 3-4 yılda bir bölgesel salgınlara yol açabileceğini, boğmaca hastalığı geçirmenin yaşam boyu kalıcı bağışıklık bırakmayacağını bilmiyordu. Sağlık Bakanlığı’nın özellikli bölümlerde görev yapan sağlık çalışanlarına Tdap önerdiğini sadece 28 (%32) kişi biliyordu. Bizim çalışmamızda da aşılar hakkındaki bilgi düzeyinin artması, aşı olma niyeti ile istatistiksel olarak anlamlı şekilde ilişkili bulundu (p=0,002).

Sağlık çalışanları, aşılar konusunda en güvenilir kaynak olarak görülmektedir. İtalya’da işyeri hekimlerinin katıldığı bir araştırmada Tdap aşı önerme oranı %52,7 olarak bulunmuştur¹⁶. Ülkemizdeki aile hekimlerinin koza stratejisi açısından farkındalığı incelenmiş ve %47,4’ü bu konuda yeterli bilgiye sahip olmadığını, %60’a yakını koza uygulaması için uzman görüşüne ihtiyaç duyduklarını ifade etmiştir¹⁷. Bizim çalışmamızda katılımcılar, aşı önerilerini başta işyeri hekimi olmak üzere, aile hekiminden ve enfeksiyon hastalıkları uzmanından aldığını, ancak sadece bir kişi bu önerilerde Tdap aşısı bulunduğunu ifade etmiştir. Araştırmamızdaki sağlık çalışanları en çok Koronavirüs hastalığı-2019, hepatit B ve influenza aşısı için öneri almış ve benzer şekilde bu aşılar ile daha yüksek oranda aşılı bulunmuştur. Td aşısı için öneri oranları düşük olmasına rağmen, aşı yaptırma oranının yüksek olduğu görülmüştür. Bu durumun, kişilerin tetanos profilaksisi gerektiren kazalar yaşamasından kaynaklanabileceği düşünülmüştür.

Ülkemizde yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde, YYBÜ gibi boğmaca açısından koza stratejisinin çok önemli olduğu bölümlerde Tdap aşı uygulamaları ile ilgili bir çalışmayla karşılaşılmamıştır. Bu açıdan çalışmamız bu alana katkı sağlayacak ve farkındalık oluşturacak ilk çalışmadır. Hekim ve hemşireler dışındaki tüm sağlık çalışanlarını değerlendirmesi de araştırmanın diğer bir güçlü yönüdür.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Katılımcıların aşı niyetleri sorulmuş ancak neden aşı olmadıkları araştırılmamıştır. Aşı tercihlerinde altta yatan nedenler öğrenildiğinde, aşı kabulünü arttırmak için daha etkili bir politika oluşturulabilir.

Araştırmamız, işyeri hekimleri, aile hekimleri ve enfeksiyon hastalıkları başta olmak üzere, hekimlerin koza stratejisi konusunda bilgi ve tutumlarını değerlendiren ileri çalışmalara ihtiyaç olduğunu düşündürmektedir.

SONUÇ

Sağlık Bakanlığı tarafından YYBÜ’de görev yapan sağlık çalışanlarının Tdap ile aşılanması önerilmesine rağmen, uygulamada sorunların olduğu düşünülmektedir. Sağlık çalışanlarına aşı önerisi veren başta işyeri hekimleri, aile hekimleri ve enfeksiyon hastalıkları uzmanları olmak üzere tüm hekimlerin boğmaca hastalığı hakkındaki farkındalıklarının arttırılıp, koza stratejisini uygulamaya geçirmelerine ihtiyaç vardır. Yardımcı sağlık personellerinin de boğmaca hastalığı, riskleri ve boğmaca aşıları hakkındaki bilgi düzeylerini arttıracak müdahaleler gerekmektedir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırma için Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nden etik kurul onayı alındı (protokol no: GOKA/2021/10/3, tarih: 26.05.2021).

Hasta Onayı: Katılımcıların yazılı onamları alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Cerrahi ve Medikal Uygulama: Ş.K., S.Ç.Ç., R.K., Konsept: Ş.K., S.Ç.Ç., R.K., Dizayn: Ş.K., S.Ç.Ç., Veri Toplama veya İşleme: Ş.K., R.K., Analiz veya Yorumlama: Ş.K., S.Ç.Ç., Literatür Arama: Ş.K., S.Ç.Ç., R.K., Yazan: Ş.K., S.Ç.Ç., R.K.

Çıkar Çatışması: Yazarlar bu makale ile ilgili olarak herhangi bir çıkar çatışması bildirmemiştir.

Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.